Thánh Cô Đệ Nhất Thượng Thiên là ai trong tín ngưỡng thờ Mẫu

Trong hệ thống thần linh của tín ngưỡng thờ Mẫu Việt Nam, Cô Đệ Nhất Thượng Thiên chiếm một vị trí đặc biệt quan trọng. Là vị thánh cô đứng đầu trong Tứ phủ Thánh cô, Cô Đệ Nhất không chỉ được tôn kính bởi thần tích huyền bí mà còn bởi vai trò kề cận bên Thánh Mẫu. Bài viết này sẽ giúp bạn hiểu rõ hơn về sự tích, vai trò và những nơi thờ phụng vị thánh cô quyền năng này.

Cô Đệ Nhất Thượng Thiên là ai?

Cô Đệ Nhất Thượng Thiên, còn được gọi là Cô Cả Đệ Nhất, là một trong những vị thánh cô quan trọng nhất trong tín ngưỡng thờ Mẫu Việt Nam. Theo truyền thuyết dân gian, Cô là con gái của vua cha Thủy Tề dưới thủy cung và được phong làm Thiên cung Công chúa trên Thiên đình. Điều này thể hiện nguồn gốc liên quan đến thủy cung của Cô, đồng thời khẳng định địa vị cao quý của Cô trong hệ thống thần linh.

Sự tích về Cô Đệ Nhất Thượng Thiên có nguồn gốc từ thời các vua Hùng dựng nước. Đây được xem là thần tích đầu tiên về việc Cô giáng trần xuống hạ giới. Theo đó, Cô được vua cha Thủy Tề cho phép hạ phàm và có công lớn trong việc giúp nhà nước Văn Lang thống nhất các bộ tộc. Điều này cho thấy vai trò của Cô không chỉ giới hạn trong phạm vi tâm linh mà còn gắn liền với sự hình thành và phát triển của quốc gia Việt Nam từ buổi đầu lịch sử.

Đến thời nhà Trần, Cô tiếp tục được nhắc đến như một vị tiên cô theo phò Thánh cả chống giặc phương Bắc. Sự hiện diện của Cô trong các cuộc kháng chiến chống ngoại xâm thể hiện tinh thần yêu nước và bảo vệ bờ cõi – một đặc điểm thường thấy trong tín ngưỡng dân gian Việt Nam.

Thần tích về Cô còn được kể lại dưới thời Lê sơ. Khi Lê Lợi dựng cờ khởi nghĩa ở Lam Sơn (Thanh Hóa), Cô một lần nữa giáng trần, góp công lớn giúp vua Lê Lợi đánh đuổi giặc Minh, lập nên triều đại nhà Lê. Điều này càng khẳng định vai trò bảo trợ quốc gia của Cô qua nhiều thời kỳ lịch sử.

Trong hệ thống thần linh của đạo Mẫu, có nhiều quan điểm khác nhau về vị trí của Cô Đệ Nhất. Có nơi cho rằng Cô là thánh cô hầu cận kề bên Thánh Mẫu Liễu Hạnh. Lại có nơi cho rằng Cô kề cận, “tay biên tay chép” bên Chầu Đệ Nhất Thượng Thiên. Dù theo quan điểm nào, Cô đều được xem là vị thần linh có vai trò trung gian giữa con người và các vị Mẫu, thường báo cáo mọi việc trần thế lên các vị Mẫu tôn kính.

Thần lực và vai trò của Cô Đệ Nhất Thượng Thiên

Cô Đệ Nhất Thượng Thiên được tôn vinh là vị tiên cô có “thần thông lục trí”, với quyền năng cai quản giang sơn thủy tề. Trong các nghi lễ hầu đồng, người ta thường có lời tấu lên Cô, nhờ Cô chuyển đạt nguyện vọng lên các vị Mẫu tôn kính. Điều này thể hiện vai trò trung gian quan trọng của Cô trong hệ thống tín ngưỡng thờ Mẫu.

Theo bản văn ca ngợi Cô, Cô thường “cưỡi gió cưỡi mây rong chơi khắp chốn”, từ miền Bắc như Hải Phòng, Hà Nội, Bắc Ninh đến miền Trung như Nghệ An, Hà Tĩnh, và xa hơn nữa là các tỉnh miền Nam. Điều này thể hiện tầm ảnh hưởng rộng lớn của Cô trên khắp lãnh thổ Việt Nam, đồng thời khẳng định vai trò bảo trợ toàn quốc của Cô.

Một trong những vai trò quan trọng của Cô là “chấm đồng” – tức là lựa chọn những người có căn có quả để làm đồng tử phụng sự các vị Mẫu. Theo truyền thống, Cô chấm đồng những người “nết na thảo hiền” về Mẫu trong đền Sòng Sơn. Điều này cho thấy Cô có vai trò quan trọng trong việc lựa chọn và đào tạo đội ngũ đồng tử – những người trực tiếp thực hiện nghi lễ hầu đồng trong tín ngưỡng thờ Mẫu.

Trong các nghi lễ hầu đồng, Cô Đệ Nhất Thượng Thiên rất ít khi ngự đồng. Chỉ khi có dịp khai đàn mở phủ lớn hoặc gặp những người có duyên với Cô (sát căn), Cô mới về ngự. Khi ngự đồng, Cô thường mặc y phục màu đỏ bằng áo gấm hoặc lụa thêu phượng, dệt hoa, đầu đội khăn xếp, lưng thắt khăn vàng và đeo vỉ lét đỏ. Sau khi làm lễ khai cuông, Cô thường múa quạt – một nghi thức đặc trưng thể hiện sự thanh tao, uyển chuyển của vị tiên cô này.

Tại một số nơi, còn có thêm nghi lễ “se duyên” khi thỉnh Cô về. Trong nghi lễ này, Cô ngự về làm lễ khai quang và múa quạt, với trang phục áo màu đỏ thêu phượng, đầu quấn khăn đóng (khăn vành dây), thắt khăn và vỉ lét đỏ. Nghi lễ se duyên thể hiện vai trò của Cô trong việc kết nối duyên phận, mang lại hạnh phúc cho con người.

Đền thờ Cô Đệ Nhất Thượng Thiên

Do vai trò quan trọng của Cô Đệ Nhất Thượng Thiên trong hệ thống thần linh của đạo Mẫu, hầu hết các đền thờ Mẫu đều có thờ tượng Cô. Trong những đền này, cung thờ Cô thường được đặt ngay sát bên cung chính thờ Mẫu, thể hiện vị trí kề cận của Cô bên cạnh các vị Mẫu tôn kính.

Có nhiều ý kiến khác nhau về đền chính thờ Cô Đệ Nhất Thượng Thiên. Một số người cho rằng đền chính thờ Cô là đền Dùm ở Tuyên Quang. Tuy nhiên, thực tế đền này thờ Cô Đệ Nhất theo hầu Mẫu Thượng Ngàn, chứ không phải là đền thờ chính của Cô Đệ Nhất Thượng Thiên.

Một ý kiến khác cho rằng đền thờ Cô nằm tại Vân Đình (Ứng Hòa, Hà Nội). Tuy nhiên, nếu tìm hiểu kỹ, sẽ thấy rằng Cô Đệ Nhất được thờ tại đền này không phải là Thánh Cô thuộc hàng Tứ phủ Thánh Cô, mà là một vị Cô Đệ Nhất khác không thuộc đạo Mẫu.

Theo nhiều người am hiểu về tín ngưỡng thờ Mẫu, đền chính thờ Cô Đệ Nhất Thượng Thiên được công nhận rộng rãi nhất nằm ở Nghệ An, cách đền Ông Hoàng Mười khoảng 50km. Vị trí này phù hợp với thần tích của Cô, bởi Nghệ An là một trong những vùng đất Cô thường lui tới theo như bản văn ca ngợi Cô: “Nghệ An, Hà Tĩnh là nơi đi về”.

Để đến thăm đền thờ Cô tại Nghệ An, du khách từ Hà Nội có thể di chuyển bằng đường bộ theo Quốc lộ 1A hoặc bằng đường hàng không qua tuyến Nội Bài – Vinh. Đây là cơ hội tốt để tìm hiểu sâu hơn về vị thánh cô quyền năng này và cảm nhận không khí tâm linh đặc biệt tại nơi thờ phụng chính của Cô.

Thông qua việc tìm hiểu về Cô Đệ Nhất Thượng Thiên, chúng ta có thể hiểu sâu hơn về tín ngưỡng thờ Mẫu – một di sản văn hóa phi vật thể đặc sắc của dân tộc Việt Nam đã được UNESCO công nhận, đồng thời cảm nhận được sự phong phú, đa dạng trong đời sống tâm linh của người Việt qua nhiều thế hệ.