Trong hệ thống tín ngưỡng thờ Mẫu Tam Phủ, Tứ Phủ của người Việt, Quan Hoàng Bơ Thoải là vị thánh hoàng thứ ba trong hàng Thập vị Quan Hoàng, được người dân tôn kính và thờ phụng qua nhiều thế hệ.
Quan Hoàng Bơ Thoải là ai?
Quan Hoàng Bơ Thoải, hay còn được biết đến với tên gọi là Ông Bơ Thoải. Theo truyền thuyết, ngài là con trai thứ ba của vua Bát Hải Động Đình, thường ngự dưới Thoải Cung và được vua cha giao trọng trách trông coi Đền Vàng Thủy Phủ.
Trong tín ngưỡng dân gian Việt Nam, Quan Hoàng Bơ Thoải được mô tả là một vị hoàng tử có dung mạo tuấn tú hơn người, thường cưỡi cá chép vàng di chuyển trên mặt nước. Ngài được biết đến với tài năng văn võ song toàn, có khả năng biến hóa thần kỳ để ngao du thiên hạ, giao lưu với các bạn tiên, cùng nhau uống rượu, đánh cờ và thưởng thức những thú vui thanh nhã của bậc cao nhân.
Điều đặc biệt về Quan Hoàng Bơ Thoải là mối quan hệ thân thiết với Quan Lớn Đệ Tam Thoải Phủ. Trong những lúc rảnh rỗi, ngài thường rong chơi khắp nơi trên chiếc thuyền rồng của mình. Tuy nhiên, khi chứng kiến cảnh dân chúng còn nghèo khổ lầm than, ngài đã nhận lệnh từ Vua Cha lên làm khâm sai cõi phàm trần, mở hội Phúc Duyên để giáng phúc cho người dân.
Sứ mệnh của Quan Hoàng Bơ Thoải là giúp người dân buôn bán làm ăn thuận buồm xuôi gió, người có học được đỗ đạt thành tài, và xã hội được bình an yên ấm. Với những công đức to lớn đó, ngài đã được sắc phong tước hiệu “Thượng Đẳng Thần” – một danh hiệu cao quý trong hệ thống thần linh Việt Nam.
Trong tín ngưỡng thờ Mẫu, Quan Hoàng Bơ là một trong ba vị Thánh Hoàng hay giá ngự về đồng nhất, cùng với Quan Hoàng Bảy và Quan Hoàng Mười. Điều này cho thấy tầm quan trọng và sự tôn kính mà người dân dành cho ngài trong đời sống tâm linh.
Sự tích về Quan Hoàng Bơ Thoải
Có nhiều dị bản khác nhau về sự tích Quan Hoàng Bơ Thoải, mỗi câu chuyện đều mang những nét đặc trưng riêng nhưng đều thể hiện sự linh thiêng và quyền năng của ngài. Dưới đây là những sự tích phổ biến nhất về Quan Hoàng Bơ Thoải được lưu truyền trong dân gian.
Sự tích về thái tử nhà Nam Tống
Theo một sự tích được lưu truyền, Quan Hoàng Bơ vốn là thái tử con vua Nam Tống, có tên húy là Tống Khắc Bính. Cuộc đời ngài gắn liền với một giai đoạn lịch sử đầy biến động khi triều đại nhà Nam Tống bị diệt vong bởi nhà Bắc Tống. Trong hoàn cảnh đó, ngài đã chọn cách dong thuyền ra biển Đông và sau đó thác hóa tại đây.
Điều kỳ diệu là di quan của ngài đã trôi đến cửa Cờn tại Quỳnh Lưu, Nghệ An. Tại đây, ông Hoàng Chín – một vị tu hành đang sống ở vùng đất này – đã vớt thi hài ngài lên và lo việc chôn cất chu đáo. Sau khi ông Hoàng Chín quy hóa, nhân dân địa phương đã phối hương linh vị Quan Hoàng Bơ, Quan Hoàng Chín cùng Tứ vị Vua Bà thờ chung tại đền Cờn.
Tuy nhiên, cần lưu ý rằng thần tích này hiện nay đang được xem xét lại bởi Trung tâm Nghiên cứu Tiềm Năng Con người. Theo các nghiên cứu gần đây, đền Cờn được xác định là nơi thờ Quan Hoàng Chín chứ không phải là nơi thờ Quan Hoàng Bơ như truyền thuyết đã kể.
Sự tích về Hoàng Tử Long Cung
Một dị bản khác kể rằng, Thái Bà nằm mộng thấy một người con gái mặc xiêm y trắng, tay ôm đứa bé trai tuấn tú kháu khỉnh đến gặp bà. Người con gái này nói rằng vì cảm tạ tấm lòng từ bi công đức của Thái Bà, cô sẽ cho Hoàng Thái tử Long cung đầu thai làm con để báo hiếu và lập công cho đất nước.
Quả đúng như vậy, sau giấc mộng đó, Thái Bà sinh hạ một bé trai khôi ngô nhanh nhẹn, mắt sáng tinh anh, và đặt tên là Trần Minh Đức. Đúng như lời trong giấc mộng, cậu bé phát triển phi thường: tám tháng đã biết nói, chín tháng biết đi, và năm tuổi đã đọc thông sách vở.
Đến năm hai mươi hai tuổi, Minh Đức đã ngày đêm nghiên cứu Phật Pháp tại thảo am, không quan tâm đến chuyện hôn nhân gia đình. Sau khi cha mẹ qua đời, ông cũng biến mất không ai biết tung tích. Ngôi đền và thảo am dần trở nên vắng vẻ, nhang lạnh khói tàn.
Rồi một đêm kỳ lạ, tất cả dân làng đều mơ thấy một vị hoàng tử khôi ngô tuấn tú, đầu đội kim khôi, mình mặc áo trắng, lưng giắt kiếm bạc, cưỡi trên đôi bạch xà. Vị hoàng tử này báo mộng rằng mình chính là Hoàng Tử Long Cung, đã giáng sinh xuống trần làm con Thái Ông Thái Bà, nhưng nay đã hết hạn phải trở về Thủy Cung.
Hoàng Tử hứa rằng khi dân gặp nạn, ngài sẽ đến cứu giúp, và về sau cũng sẽ âm phù cho dân sống ấm no. Ngài cũng dặn dân làng không quên thờ phụng Thánh Mẫu Thủy Cung một cách nghiêm cẩn. Sáng hôm sau, khi mọi người kể lại giấc mơ, ai nấy đều ngạc nhiên vì giấc mơ giống hệt nhau. Dân làng bèn cung kính lập thêm long ngai bài vị Minh Đức Hoàng Bơ Thoải tại đền Thánh Mẫu Thoải Phủ.
Sự linh thiêng của Quan Hoàng Bơ Thoải được chứng minh khi đê Ngự Hàm bị vỡ, dân chúng không kịp ứng phó đã lập đàn cầu đảo. Hoàng Thái Tử Long Cung đã hóa thành bạch xà xuất hiện và hàn gắn lại con đê. Sau khi đê được sửa xong, bạch xà biến mất không để lại dấu vết. Dân làng biết đó chính là Minh Đức hoàng tử đã cứu giúp họ, nên đã về đền làm lễ tạ ơn. Sau này, họ đã xây một ngôi đền ngay tại chỗ vỡ đê để thờ Thánh Hoàng Bơ Thoải, thuộc Đông Long, Tiền Hải, tỉnh Thái Bình.
Ngày tiệc và hình tượng Quan Hoàng Bơ khi loan giá ngự đồng
Trong tín ngưỡng thờ Mẫu, mỗi vị thánh đều có ngày tiệc riêng – đây là ngày lễ quan trọng để tưởng nhớ và tôn vinh các vị thánh. Đối với Quan Hoàng Bơ Thoải, ngày tiệc của ngài là ngày 26 tháng 6 Âm lịch hàng năm. Đây là thời điểm các tín đồ tổ chức lễ hội, dâng lễ vật và cầu xin phúc lành từ ngài.
Khi giá ngự đồng, hình tượng của ngài được mô tả rất rõ ràng và đặc trưng.
Khi loan giá ngự đồng, Quan Hoàng Bơ thường mặc áo trắng có thêu rồng kết uốn thành hình chữ thọ, thắt đai vàng, đầu đội khăn xếp có thắt lét trắng, và cài chiếc kim lệch màu trắng bạc. Hình ảnh này thể hiện sự thanh cao, quý phái nhưng cũng đầy quyền uy của một vị thánh hoàng.
Có những lúc, ngài ngự về tấu hương, khai quang rồi một tay cầm mái chèo, một tay cầm quạt, thong thả bẻ lái dạo chơi như đang du ngoạn trên sông nước. Cũng có khi ngài cầm đôi hèo hoa, rong ruổi cưỡi ngựa đi ngao du khắp sơn thủy, thể hiện tinh thần tự do, phóng khoáng của một vị thần linh gần gũi với thiên nhiên.
Trong văn hát thờ Mẫu, hình tượng của Quan Hoàng Bơ được mô tả rất sinh động:
“Trên Thượng Thiên mây bay năm vẻ
Dưới Thủy Tề nước rẽ làm đôi
Ông Bơ lịch sự tốt tươi
Biến trên mặt nước cưỡi đôi chép vàng”.
Quan Hoàng Bơ được ca ngợi là một vị quan hoàng dung mạo tốt tươi, có tài văn võ kiếm cung. Văn hát ca ngợi tài mạo song toàn của ngài:
“Biến lên mặt nước lạ lùng
Ông Hoàng Bơ Thoải chân dung khác thường
Ông Bơ Thoải đường đường dong mạo
Mặt nhường gương tiết tháo oai phong
Thanh xuân một đấng anh hùng
Toàn tài văn võ làu thông mọi đường
Sáng tựa gương trần ai chẳng bụi
Bầu rượu tiên thơ túi xênh xang
Khăn thêu, áo trắng, đai vàng
Võ hài chân bước, vai mang đôi hèo”
Khi ngài thong thả ngự đồng nghe văn, cùng bầu rượu tiên, thả hồn cùng với gió trăng, văn hát cũng mô tả rất tinh tế:
“Ngồi bên khe suối nảy cung đàn
Bồi hồi nhớ tới bạn chi loan
Tâm thơ Đỗ Phủ hồn theo gió
Gửi khách Tương Như khúc Phượng Hoàng”
Đền thờ Quan Hoàng Bơ trên khắp đất nước
Do có nhiều thần tích khác nhau về Quan Hoàng Bơ Thoải, việc xác định đâu là đền thờ chính của ngài không phải điều dễ dàng. Tuy nhiên, có một số địa điểm thờ phụng quan trọng mà chúng ta có thể tìm hiểu.
Đền Quan Hoàng Ba – Phong Mục, Hà Trung, Thanh Hóa
Đền Quan Hoàng Ba tại Phong Mục, Hà Trung, Thanh Hóa là một trong những nơi thờ phụng Quan Hoàng Bơ Thoải có thần tích rõ ràng. Ngôi đền này đã tồn tại qua nhiều thế kỷ và là nơi người dân địa phương thường xuyên đến cầu nguyện, dâng lễ vật để cầu mong sự phù hộ từ ngài.
Đền được xây dựng theo kiến trúc truyền thống của Việt Nam, với nhiều chi tiết chạm khắc tinh xảo thể hiện sự tôn kính của người dân đối với vị thánh hoàng này. Hàng năm, vào ngày tiệc của Quan Hoàng Bơ (26 tháng 6 Âm lịch), đền tổ chức lễ hội lớn thu hút đông đảo người dân và du khách tham gia.
Đền Hưng Long tại Thái Bình
Đền Hưng Long tại Thái Bình cũng là một địa điểm quan trọng thờ Quan Hoàng Bơ Thoải. Đền có thần tích gắn liền với câu chuyện về Hoàng Tử Long Cung đã hóa thành bạch xà cứu dân khi đê Ngự Hàm bị vỡ.
Ngôi đền này không chỉ là nơi thờ phụng mà còn là minh chứng cho sự linh thiêng và lòng nhân ái của Quan Hoàng Bơ Thoải. Người dân địa phương tin rằng, khi đến đây cầu nguyện với tấm lòng thành kính, họ sẽ nhận được sự phù hộ từ ngài, đặc biệt là trong các vấn đề liên quan đến nước và thiên tai.
Đền Vạn Ngang – Đồ Sơn – Hải Phòng
Một ngôi đền nữa thờ Quan Hoàng Bơ đó là đền Vạn Ngang tại Đồ Sơn, Hải Phòng. Đây là nơi ghi nhận nhiều sự hiển linh của ngài, khiến người dân địa phương và du khách từ khắp nơi đổ về để cầu nguyện và tìm kiếm sự bình an.
Đền Vạn Ngang nằm ở vị trí đắc địa, gần biển, phản ánh mối liên hệ của Quan Hoàng Bơ Thoải với nước – yếu tố mà ngài cai quản trong hệ thống tín ngưỡng thờ Mẫu. Kiến trúc của đền cũng mang đậm bản sắc văn hóa truyền thống, với nhiều chi tiết trang trí tinh xảo thể hiện sự tôn kính đối với vị thánh hoàng này.
Đền Cờn (nay là đền Quan Hoàng Chín)
Đền Cờn, hiện nay được biết đến là đền Quan Hoàng Chín, trước đây có người cho là đền chính của Quan Hoàng Bơ Thoải. Tuy nhiên, như đã đề cập, các nghiên cứu gần đây của Trung tâm Nghiên cứu Tiềm Năng Con người đã xác định đền Cờn là nơi thờ Quan Hoàng Chín chứ không phải là nơi thờ Quan Hoàng Bơ.
Dù vậy, đền Cờn vẫn là một địa điểm tâm linh quan trọng, nơi nhiều người đến tìm kiếm sự bình an và may mắn. Đền nằm tại Quỳnh Lưu, Nghệ An, một vùng đất có nhiều truyền thống văn hóa và tín ngưỡng phong phú.
Các đền thờ khác
Ngoài những đền thờ chính kể trên, Quan Hoàng Bơ Thoải còn được phối thờ trong hầu hết các đền trong cung Tứ Phủ Quan Hoàng hoặc có ban thờ riêng. Trong cung Tứ phủ Thánh Hoàng, Quan Hoàng Bơ thường được phối thờ cùng với Quan Hoàng Bảy và Quan Hoàng Mười – hai vị thánh hoàng cũng hay giá ngự về đồng nhất như ngài.
Điều này cho thấy tầm quan trọng và sự phổ biến của việc thờ phụng Quan Hoàng Bơ Thoải trong đời sống tâm linh của người Việt. Dù ở bất kỳ đâu trên đất nước, người dân vẫn có thể tìm thấy nơi thờ phụng ngài để bày tỏ lòng thành kính và cầu mong sự phù hộ.
Thảo luận về chủ đề