Đền Bà Chúa Kho từ lâu đã trở thành một địa điểm tâm linh nổi tiếng, thu hút hàng triệu lượt khách thập phương đến cầu may, vay lộc mỗi năm. Ngôi đền linh thiêng này không chỉ là nơi gửi gắm niềm tin tâm linh mà còn là di tích lịch sử văn hóa quan trọng của vùng đất Kinh Bắc. Bài viết này sẽ giúp bạn hiểu rõ hơn về lịch sử, kiến trúc, tín ngưỡng và những điều cần biết khi đến thăm đền Bà Chúa Kho.
Đền Bà Chúa Kho ở đâu
Đền Bà Chúa Kho tọa lạc tại khu phố Cổ Mễ, phường Vũ Ninh, thành phố Bắc Ninh, nằm trên lưng chừng núi Kho và sát bên dòng sông Cầu thơ mộng (xưa có tên là Như Nguyệt). Vị trí địa lý đặc biệt này không chỉ tạo nên cảnh quan hùng vĩ mà còn gắn liền với nhiều truyền thuyết lịch sử của dân tộc Việt Nam.
Theo các tài liệu lịch sử, đền Bà Chúa Kho được khởi dựng từ rất lâu đời, trước cửa đền có dòng chữ Hán “Chủ khố linh từ”, hai bên cổng đền có đôi câu đối “Càn long tốn thủy lưu thắng cảnh/ Liệt nữ cao sơn hiển linh từ”. Tuy nhiên, dấu tích kiến trúc còn lại chủ yếu là của thời Lê Trung Hưng (thế kỷ XVII-XVIII).
Năm 1989 đánh dấu một bước ngoặt quan trọng khi đền Bà Chúa Kho được Nhà nước xếp hạng di tích lịch sử văn hóa và được nhân dân địa phương trùng tu tôn tạo, mở rộng với quy mô rất lớn. Từ đó đến nay, ngôi đền ngày càng trở nên nổi tiếng và thu hút đông đảo du khách thập phương, đặc biệt là những người làm kinh doanh, buôn bán. Nguồn: tpbacninh.bacninh.gov.vn
Đền Bà Chúa Kho không chỉ là một công trình kiến trúc cổ mà còn là nơi lưu giữ nhiều giá trị văn hóa, tâm linh của người Việt. Qua hàng trăm năm tồn tại, ngôi đền đã trở thành biểu tượng cho niềm tin “Sở cầu đắc cầu, Sở nguyện đắc nguyện” (cầu gì được nấy, nguyện gì được nấy) trong tâm thức người dân.
Kiến trúc độc đáo của ngôi đền cổ
Đền Bà Chúa Kho được xây dựng theo kiến trúc truyền thống của Việt Nam với nhiều hạng mục công trình bố trí hài hòa, tạo nên một tổng thể uy nghi, trang nghiêm. Đền nhìn về hướng nam, mở đầu bằng cổng tam quan dẫn vào khuôn viên rộng lớn.
Các công trình kiến trúc chính của đền gồm có:
- Cổng tam quan – công trình mở đầu cho cụm kiến trúc
- Sân đền rộng lớn
- Hai dải vũ hai bên
- Tòa tiền tế
- Công đệ nhị
- Hậu cung
Sau quá trình trùng tu và mở rộng, hiện nay đền Bà Chúa Kho còn có thêm nhiều hạng mục công trình mới như: cung Đệ tam, cung Đệ nhị, cung Thượng (cung Bà Chúa), tòa Sơn Trang, Lầu Cô, Lầu Cậu, ban thờ “Cửu trùng thiên” và một số công trình phụ trợ khác.
Điểm nổi bật trong kiến trúc của đền là sự kết hợp hài hòa giữa các yếu tố truyền thống và hiện đại, giữa kiến trúc tôn giáo và cảnh quan thiên nhiên. Các hạng mục công trình được bố trí theo một trục dọc chạy từ chân núi Kho lên lưng chừng núi, tạo nên một không gian linh thiêng, tách biệt với cuộc sống đời thường.
Cổ vật tiêu biểu nhất của đền là pho tượng Bà Chúa Kho có niên đại khoảng cuối thời Lê Trung Hưng (thế kỷ XVIII). Tượng được tạo tác là một “Bà Chúa” có dáng hình đẹp, trong tư thế ngồi xếp bằng, đầu đội vương miện, khuôn mặt trái xoan, đôi mắt hiền từ thánh thiện, thân mình thanh thoát khoác áo với nhiều lớp mềm mỏng. Pho tượng này không chỉ là tác phẩm nghệ thuật điêu khắc tinh xảo mà còn là biểu tượng tâm linh quan trọng của ngôi đền.
Bà Chúa Kho – Nhân vật được thờ phụng
Câu hỏi “Bà Chúa Kho là ai?” luôn là vấn đề gây nhiều tranh luận trong giới nghiên cứu lịch sử và văn hóa. Thư tịch sử sách cổ không thấy ghi chép rõ ràng, di sản văn hóa của di tích như thần tích, sắc phong, bia đá phản ánh về người được thờ không bảo lưu được đầy đủ, nên lai lịch và công trạng của Bà Chúa Kho vẫn còn nhiều điều bí ẩn.
Theo truyền thuyết địa phương, đền thờ một “Bà Chúa” là vợ của một vua Lý, có công trông coi kho lương của quân dân Đại Việt trong cuộc kháng chiến chống quân xâm lược Tống năm 1077. Bà đã có công lớn trong việc bảo vệ và quản lý kho lương thực, góp phần quan trọng vào chiến thắng của quân dân Đại Việt trước kẻ thù.
Một giả thuyết khác cho rằng đền Bà Chúa Kho là một trong những ngôi đền cổ nằm trong vùng đất cửa sông Ngũ Huyện Khê, nơi có đậm đặc các ngôi đền thờ “Mẫu”. Căn cứ vào tấm bia đá của đình Thượng Đồng có tên “Thượng đẳng tối linh”, niên đại “Bảo Đại 3” (1850) thì 72 trang ấp vùng ven sông Ngũ Huyện Khuê thờ “Bà chúa Quả Cảm” – vợ của một vua Trần làm phúc thần.
Tại đền Bà Chúa Kho cũng cho thấy, ngoài thờ “Bà Chúa Kho”, đền còn thờ “Tam tòa Thánh Mẫu”, thờ Cô, thờ Cậu, thờ Sơn Trang… Điều này chứng tỏ đền Bà Chúa Kho từ lâu đã được phủ lên một lớp tín ngưỡng “thờ Mẫu” – một tín ngưỡng cổ xưa của người Việt.
Tuy nhiên, theo các nhà nghiên cứu, khả năng đền Bà Chúa Kho ở Cổ Mễ thờ “Bà Chúa” người có công trong trông coi kho lương của quân dân nhà Lý là nhiều hơn cả. Bởi núi Kho và ngôi đền “Bà Chúa Kho” nằm trong phòng tuyến sông Như Nguyệt trong cuộc kháng chiến vĩ đại của quân dân Đại Việt chống quân xâm lược Tống năm 1077. Truyền thuyết của địa phương Cổ Mễ về bà Chúa Kho có công trông coi kho lương Nhà Lý và được thờ phụng làm Thần là có cơ sở lịch sử đáng tin cậy.
Tín ngưỡng và lễ hội tại đền Bà Chúa Kho
Đền Bà Chúa Kho được dân gian truyền tụng là “Ngân hàng địa phủ”, nơi người dân có thể đến “vay vốn” để làm ăn, buôn bán. Tín ngưỡng này đã trở thành một nét văn hóa đặc sắc, thu hút hàng triệu lượt khách thập phương mỗi năm.
Lễ hội và thời gian tổ chức
Ngày 14 tháng Giêng âm lịch là chính hội Đền Bà Chúa Kho, nhưng thực tế lễ hội kéo dài tới 3 tháng, bắt đầu từ những ngày đầu xuân năm mới. Đây là thời điểm đông đảo người dân cả nước nô nức đổ về đền để cầu tài lộc, bình an cho năm mới.
Với quan niệm “đầu năm vay bà, cuối năm trả nợ”, khách thập phương hướng về đền Bà Chúa Kho những ngày đầu năm để làm lễ “vay bà” nhằm phát tài, phát lộc. Đến cuối năm, khoảng tháng 11 âm lịch, người ta lại đổ về đền để “trả nợ” cho Bà, thể hiện lòng thành tâm và sự biết ơn.
Nghi lễ “vay vốn” Bà Chúa Kho
Nghi lễ “vay vốn” Bà Chúa Kho là một nghi lễ tâm linh độc đáo, thể hiện niềm tin vào sự linh thiêng của Bà Chúa. Người đến vay cần ghi trong sớ rõ ràng là vay bao nhiêu, vay để làm gì và ghi rõ thời gian sẽ trả (tạ lễ) là 1 năm, 2 năm hay 5 năm.
Thậm chí, có một số người còn hứa vay một trả ba hay vay một trả mười, tùy theo quan niệm và lòng thành tâm của mỗi người. Tuy nhiên, điều quan trọng là có “vay” thì phải có “trả”, dù cho việc làm ăn có thuận lợi hay không, đây là nguyên tắc cơ bản của nghi lễ này.
Việc “vay vốn” ở đây không phải là vay tiền thật mà là một hình thức cầu nguyện, gửi gắm niềm tin vào sự phù hộ của Bà Chúa. Người dân tin rằng, nếu thành tâm cầu nguyện và giữ đúng lời hứa, Bà Chúa sẽ ban phước lành, giúp công việc làm ăn thuận lợi, phát đạt.
Chuẩn bị lễ vật và cách thức cúng bái
Khi đến đền Bà Chúa Kho, du khách cần chuẩn bị lễ vật phù hợp để thể hiện lòng thành kính. Lễ vật có thể là lễ chay hoặc lễ mặn, tùy theo quan niệm và điều kiện của mỗi người.
Lễ chay thường gồm phẩm oản, hoa quả, trà, hương hoa dùng để dâng lên ban Thánh Mẫu. Đây là hình thức lễ vật phổ biến và được khuyến khích sử dụng.
Lễ mặn có thể bao gồm thịt gà, thịt lợn hoặc các sản phẩm chế biến như giò, chả. Ngoài ra, du khách cũng có thể mua đồ chay hình tướng lợn, gà để thay thế.
Đặc biệt, khi dâng lễ tại các ban thờ khác nhau trong đền, du khách cần lưu ý:
- Lễ đồ sống: Tuyệt đối không được dùng các đồ lễ sống bao gồm trứng, muối, gạo hoặc thịt tại các ban Ngũ hổ, Thanh xà, Bạch xà đặt ở hạ ban Công Đồng Tứ Phủ.
- Cỗ Sơn Trang: Bao gồm những đồ đặc sản chay của Việt Nam. Không dùng lươn, ốc, cua, chanh quả, ớt… Trong trường hợp có gạo nếp cẩm nấu xôi chè thì cũng thuộc lễ này.
- Lễ ban thờ Cô, thờ Cậu: Thường bao gồm hương hoa, quả, oản, lược, gương… Đây chính là những đồ chơi mà người ta thường làm cho trẻ nhỏ. Đặc biệt, những lễ vật này nhỏ, đẹp, cầu kỳ và được đựng trong những chiếc túi đẹp mắt, xinh xắn.
- Lễ thần Thành Hoàng, Thư Điền: Để những lời cầu nguyện được linh ứng và có phúc thì phải dùng đồ chay để tế lễ.
Ngoài lễ vật, vàng mã cũng là một phần không thể thiếu trong nghi lễ tại đền Bà Chúa Kho. Tuy nhiên, việc sử dụng vàng mã nên vừa phải, tránh lãng phí và gây ô nhiễm môi trường. Tiền thật không nên đặt lên ban thờ hay hương án ở chính điện mà nên cho vào hòm công đức.
Những điều cần lưu ý khi đến đền Bà Chúa Kho
Đền Bà Chúa Kho là một địa điểm tâm linh linh thiêng, do đó khi đến thăm viếng, du khách cần lưu ý một số điều để thể hiện sự tôn trọng và đảm bảo chuyến đi diễn ra thuận lợi.
Thời điểm thích hợp để viếng đền
Đền Bà Chúa Kho mở cửa đón khách quanh năm, nhưng thời điểm đông đúc nhất là vào dịp đầu năm mới (từ mùng 1 đến hết tháng 3 âm lịch) và cuối năm (tháng 11, 12 âm lịch). Nếu không muốn chen chúc trong đám đông, du khách có thể chọn những tháng giữa năm để viếng đền.
Thời gian lý tưởng trong ngày để viếng đền là buổi sáng sớm hoặc chiều muộn, khi lượng khách thưa thớt hơn. Tránh những ngày cuối tuần hoặc ngày lễ lớn nếu không muốn phải đối mặt với cảnh đông đúc, chen lấn.
Cách thức cầu nguyện và hạ lễ đúng cách
Khi kết thúc việc dâng lễ, khấn bái ở các ban thờ, du khách có thể viếng thăm phong cảnh tại nơi thờ tự trong khi đợi hết một tuần nhang. Sau khi thắp hết một tuần nhang, có thể thắp thêm một tuần nhang nữa nếu muốn.
Thắp nhang xong, du khách cần vái 3 vái trước mỗi ban thờ rồi hạ sớ đem ra nơi hóa vàng để hóa. Sau khi hóa sớ xong thì mới hạ lễ dâng cúng khác. Khi hạ lễ, cần hạ từ ban ngoài đến ban chính.
Đối với các đồ lễ ở bàn thờ Cô, thờ Cậu như lược, gương… nên để nguyên trên bàn thờ hoặc nếu nơi đặt bàn thờ này có để riêng thì nên gom vào đó mà không đem về nhà.
Tránh những hành vi không phù hợp
Trong những năm gần đây, tình trạng cúng thuê diễn ra tràn lan gây nên sự xô bồ, lộn xộn ở đền Bà Chúa Kho. Mặc dù ban quản lý nhà đền đã có cảnh báo du khách không nhờ người khấn thuê bằng những bảng thông báo đặt ở nhiều vị trí trong đền, nhưng vẫn có nhiều người cúng thuê len lỏi, chiếm chỗ của du khách.
Du khách nên tự cầu nguyện và cúng bái để thể hiện lòng thành tâm của mình, tránh nhờ người khác làm thay. Việc cầu nguyện nên diễn ra trong không khí trang nghiêm, tránh nói chuyện ồn ào, cười đùa hoặc có những hành vi thiếu tôn trọng nơi linh thiêng.
Một vấn đề đáng lưu ý khác là việc đốt vàng mã. Một lượng vàng mã vô cùng lớn được đốt hàng ngày gây ra hình ảnh phản cảm và ô nhiễm môi trường. Du khách nên sử dụng vàng mã vừa phải, tuân thủ quy định của ban quản lý đền và tự mình hóa vàng mã thay vì thuê người khác làm. Xem thêm: Tục Lệ Đốt Vàng Mã: Nguồn Gốc, Quan Điểm Phật Giáo Và Ý Nghĩa Văn Hóa
Tuy nhiên, trong bối cảnh hiện đại với nhiều thay đổi về lối sống và quan niệm, việc giữ gìn và phát huy những giá trị truyền thống tại đền Bà Chúa Kho cần được thực hiện một cách khoa học, hợp lý. Cần hạn chế những hiện tượng mê tín dị đoan, thương mại hóa quá mức các hoạt động tâm linh, đồng thời nâng cao ý thức bảo vệ môi trường và giữ gìn không gian linh thiêng của ngôi đền.
Đến với đền Bà Chúa Kho, du khách không chỉ được trải nghiệm không gian tâm linh linh thiêng mà còn có cơ hội tìm hiểu về lịch sử, văn hóa của vùng đất Kinh Bắc nói riêng và dân tộc Việt Nam nói chung. Đây là một điểm đến không thể bỏ qua cho những ai quan tâm đến văn hóa tín ngưỡng dân gian Việt Nam.
Thảo luận về chủ đề