Tứ Phủ Quan Hoàng Trong Đạo Mẫu

Trong hệ thống tín ngưỡng thờ Mẫu của người Việt, Tứ phủ Quan Hoàng chiếm một vị trí đặc biệt quan trọng. Các vị Ông Hoàng không chỉ là những nhân vật linh thiêng được tôn thờ mà còn mang trong mình những câu chuyện lịch sử, truyền thuyết đầy màu sắc gắn liền với đời sống văn hóa tâm linh dân tộc. Bài viết này sẽ giúp bạn hiểu rõ hơn về vai trò của các Ông Hoàng trong hệ thống Tứ Phủ, những đặc điểm nổi bật và ý nghĩa tâm linh sâu sắc của việc thờ cúng các ngài.

Tứ Phủ Quan Hoàng Là Những Ai?

Tứ phủ Quan Hoàng, hay còn được gọi là các Ông Hoàng trong đạo Mẫu, là những vị thần linh thuộc hàng Thập vị Quan Hoàng (mười vị Quan Hoàng). Trong các đền thờ hay điện thờ Tứ phủ, tượng các ông hoàng thường được đặt ở hàng thứ tư, sau Tam Tòa Thánh Mẫu, Ngũ Vị Tôn Quan và Tứ Phủ Chầu Bà.

Các vị Quan Hoàng được xem là những vị thần bảo hộ, mang lại sự bình an và phúc lộc cho dân chúng. Họ đại diện cho trí tuệ, sức mạnh và lòng dũng cảm – những phẩm chất cao quý được người Việt trân trọng. Đặc biệt, nhiều vị trong số họ là những nhân vật lịch sử có thật, đã có công lao to lớn trong việc bảo vệ đất nước và giúp đỡ nhân dân.

Hệ thống Thập vị Quan Hoàng bao gồm: Quan Hoàng Cả (Hoàng Quận), Quan Hoàng Đôi (Hoàng Triệu), Quan Hoàng Bơ Thoải, Quan Hoàng Tư, Quan Hoàng Năm, Quan Hoàng Lục, Quan Hoàng Bảy (Bảo Hà), Quan Hoàng Bát (Nùng), Quan Hoàng Chín (Cờn Môn) và Quan Hoàng Mười (Nghệ An). Mỗi vị đều có câu chuyện, đặc điểm và vai trò riêng trong hệ thống tín ngưỡng thờ Mẫu.

Các Vị Quan Hoàng Tiêu Biểu

Trong hệ thống Tứ Phủ, mỗi vị Quan Hoàng đều có vai trò và đặc điểm riêng biệt, phản ánh những khía cạnh khác nhau của đời sống tâm linh và xã hội. Dưới đây là chi tiết về một số vị Quan Hoàng tiêu biểu nhất được tôn thờ rộng rãi trong đạo Mẫu.

Quan Hoàng Cả – Vị Thần Cai Quản Sổ Sách Thiên Đình

Quan Hoàng Cả, còn được gọi là Ông Hoàng Quận, là vị đứng đầu trong Thập vị Quan Hoàng. Ngài có nhiệm vụ trông coi và giữ sổ sách trên thiên đình. Trong những lúc thanh nhàn, ngài thường rong chơi khắp các chốn bồng lai tiên cảnh, khi thì “chơi Thiếu Lĩnh”, lúc lại “chơi Non Bồng”.

Khi ở thượng giới, Quan Hoàng Cả thường cưỡi Xích Long (rồng đỏ), còn khi dạo chơi trên mặt nước, ngài cưỡi lốt Tam đầu Cửu vĩ. Đôi khi, ngài ngự xuống cõi trần gian để phù hộ cho những người làm ăn buôn bán hoặc những người học hành khoa cử.

Quan Hoàng Cả rất hiếm khi về ngự đồng. Khi về, ngài thường mặc áo đỏ thêu hình rồng, đầu đội khăn xếp có thắt lét đỏ. Ngài thường chỉ tấu hương, khai quan, và đôi khi có người hầu ông về múa hèo, nhưng điều này khá hiếm vì không nhiều người hầu được ông.

Do không giáng trần nên không có nhiều thần tích về các hiện thân của Quan Hoàng Cả, và vì thế ngài thường không có đền thờ chính. Theo truyền thuyết, trước đây tại Lý Nhân, Nam Hà (nay là Hà Nam) từng có một ngôi đền thờ ngài nhưng đã bị phá hủy. Hiện nay, ông được thờ phối hương tại đền thờ Bà Vũ Nương và ở đền Trung suối Mỡ (Bắc Giang).

• Xem thêm: Quan Hoàng Cả

Quan Hoàng Bơ Thoải – Vị Thần Cai Quản Thủy Phủ

Quan Hoàng Bơ Thoải, hay dân gian thường gọi là Ông Bơ Thoải, là vị Quan Hoàng thứ ba trong hàng Thập vị Quan Hoàng. Ngài thường ngự dưới tòa Thoải Cung và có nhiệm vụ coi giữ việc trong Đền Vàng Thủy Phủ.

Theo truyền thuyết dân gian, ngài thường hiện lên thành vị hoàng tử có dung mạo phi phàm, cưỡi cá chép vàng biến hóa trên mặt nước. Đôi khi, ngài lại biến hiện để ngao du thiên hạ, ngồi trên thuyền rong chơi khắp chốn, cùng bạn tiên uống rượu, ngâm thơ, đàn hát, ngắm trăng và đánh cờ – những thú vui của bậc tao nhân mặc khách.

Một điển tích khác kể rằng, ngài là người em thân cận của Quan Lớn Đệ Tam Thoải Phủ. Khi thanh nhàn, ngài thường ngự thuyền rồng cùng dạo chơi khắp chốn. Thấy cảnh dân chúng còn đói khổ lầm than, ngài nhận lệnh của Vua Cha làm khâm sai cõi phàm trần, mở hội Phúc Duyên, giáng phúc cho dân, độ cho kẻ buôn bán làm ăn và người học hành đỗ đạt.

Quan Hoàng Bơ có ba đền thờ chính: Đền Quan Hoàng tại Hàn Sơn (Thanh Hóa), Đền Hưng Long (Thái Bình) và Đền Vạn Ngang (Đồ Sơn, Hải Phòng). Mặc dù mỗi nơi đều có những thần tích khác nhau về ngài, nhưng tựu chung đều xuất phát từ tâm thức của nhân dân Việt Nam.

Do phụng sự ở Thoải cung và hầu cận Mẫu Thoải, khi về ngự đồng, Quan Hoàng Bơ thường mặc trang phục trắng thêu rồng, đầu đội khăn xếp, tay cầm mái chèo – biểu tượng cho sự gắn liền với thủy phủ.

• Xem thêm: Quan Hoàng Bơ

Quan Hoàng Bảy – Vị Tướng Trấn Ải Bảo Hà

Quan Hoàng Bảy là một trong những vị Quan Hoàng được nhắc đến nhiều nhất trong tín ngưỡng thờ Mẫu, không chỉ bởi người trong đạo mà còn cả những người ngoại đạo. Tượng Hoàng Bảy xuất hiện ở hầu khắp các đền, điện, phủ trong đạo Mẫu, thường có một ban thờ riêng dành cho ngài.

Khác với nhiều vị Quan Hoàng khác, Quan Hoàng Bảy là một nhân vật có thật trong lịch sử. Ngài hạ trần vào thời nhà Lê, húy là Nguyễn Hoàng Bảy và được phong là Thượng Đẳng Thần Vệ Quốc.

Vào thời nhà Lê, niên hiệu Cảnh Hưng (1740-1786), khắp vùng Bảo Hà và biên cương phía bắc, giặc giã từ Trung Quốc tràn sang cướp phá, các tù trưởng cát cứ đánh phá lẫn nhau, tạo nên một thế nguy hiểm: “Thù trong, giặc ngoài”. Vì vậy, triều đình đã cử danh tướng Nguyễn Hoàng Bảy lên trấn thủ biên ải.

Đối với giặc ngoại xâm, Tướng Nguyễn Hoàng Bảy đánh đâu thắng đó, phá tan thế giặc. Chiến tích đầu tiên của ông là giành lại được khu Khảu Bàn (Bảo Hà ngày nay) và xây dựng nơi đây thành căn cứ lớn nhất trong vùng. Hiện nay, nhân dân đã lập đền thờ chính tại nơi này để tưởng nhớ công ơn của ông.

Quan Hoàng Bảy là một trong những vị Quan Hoàng thường hay về ngự đồng nhất và có khả năng “chấm lính bắt đồng”. Nhiều người truyền tai nhau rằng, ai được Quan chấm chọn hay có căn sát với Quan thì người ấy thường thích uống trà tàu, hút thuốc phiện, đánh xóc đĩa, tổ tôm… Đây đều là những cách mà Quan Hoàng từng tiếp cận với các thổ ty, tù trưởng để cảm hóa họ, tạo nên sự đoàn kết và ổn định biên cương.

Khi ngự đồng, Quan Hoàng Bảy thường mặc áo tím chàm hoặc lam, được thêu rồng uốn lượn thành hình chữ thọ. Trên đầu, ông đội khăn xếp thắt lét lam, cài kim lệch màu ngọc thạch. Ông ngự về làm lễ tấu hương, khai quang và cầm đôi hèo để chấm đồng.

• Xem thêm: Quan Hoàng Bảy

Quan Hoàng Mười – Vị Thánh Nghệ An

Quan Hoàng Mười, hay còn gọi là Ông Hoàng Mười, Ông Mười Nghệ An, là con của Vua Cha Bát Hải Động Đình. Trước đây, ngài vốn là thiên quan trên Đế Đình, nghe theo lệnh mà giáng trần để giúp dân phù đời. Ngài nổi danh là người tài hoa, văn võ song toàn, thanh liêm, chính trực được muôn dân kính nể.

Về thân thế của Quan Hoàng Mười khi hạ phàm có nhiều dị bản. Có tài liệu cho rằng ngài là hiện thân của Tướng Quân Nguyễn Xí, có tài liệu lại cho rằng ngài là hiện thân của Tướng Lê Khôi, và một dị bản khác cho rằng ngài chính là Uy Minh Vương Lý Nhật Quang, con trai Vua Lý Thái Tổ. Tuy nhiên, nổi tiếng nhất vẫn là chuyện ngài giáng sinh ở đất Nghệ An, lập ra nhiều công lao giúp dựng nước an dân, chiến công hiển hách.

Đền thờ chính Quan Hoàng Mười được dân chúng thường đến là Đền Hưng Nguyên nằm ở huyện Hưng Nguyên, tỉnh Nghệ An. Ngoài ra, bên đất Hà Tĩnh cũng có ngôi đền thờ ngài là Đền Chợ Củi.

Giống như Quan Hoàng Bảy, Quan Hoàng Mười là vị hay về ngự đồng nhất. Hầu như thanh đồng nào cũng sẽ mở giá mời Ông Hoàng Mười về để ban tài phát lộc, phù hộ cho người làm ăn buôn bán hoặc những người ham học. Khi về ngự đồng, Quan Hoàng Mười mặc trang phục màu vàng thêu rồng, đầu đội khăn xếp, thắt đai vàng, cài trâm vàng. Ngài làm lễ khai quang, lấy quạt làm sách, lấy trâm làm bút mà đề thơ.

• Xem thêm: Đền Ông Hoàng Mười Ở Đâu?

Ý Nghĩa Của Việc Thờ Cúng Tứ Phủ Quan Hoàng

Việc thờ cúng Tứ Phủ Quan Hoàng trong đạo Mẫu mang nhiều ý nghĩa sâu sắc trong đời sống tâm linh và tín ngưỡng của người Việt. Đây không chỉ là hoạt động tôn giáo đơn thuần mà còn là sự kết nối giữa con người với lịch sử, văn hóa và truyền thống dân tộc.

Cầu Mong Sự Bảo Hộ Và Bình An

Trước hết, người dân thờ cúng các vị Quan Hoàng để cầu mong sự bảo hộ và bình an cho gia đình và cuộc sống. Các vị hoàng được xem như những thần linh có khả năng bảo vệ, giúp tránh khỏi tai ương, bệnh tật và mang lại may mắn cho gia đình và cộng đồng.

Mỗi vị Quan Hoàng đều có những quyền năng và phạm vi bảo hộ riêng. Chẳng hạn, Quan Hoàng Cả có thể giúp đỡ người làm ăn buôn bán và người học hành khoa cử; Quan Hoàng Bơ Thoải phù hộ cho những người làm nghề liên quan đến sông nước; Quan Hoàng Bảy bảo vệ vùng biên cương và giúp đỡ những người có duyên với ngài; còn Quan Hoàng Mười thì ban tài phát lộc, phù hộ cho người làm ăn buôn bán và những người ham học.

Thể Hiện Lòng Tôn Kính Và Tri Ân

Thờ cúng Tứ Phủ Quan Hoàng còn là cách để thể hiện lòng tôn kính và tri ân đối với các anh hùng dân tộc, những người có công lớn trong việc bảo vệ đất nước và giúp đỡ nhân dân. Nhiều vị Quan Hoàng như Quan Hoàng Đôi, Quan Hoàng Bảy, Quan Hoàng Bát hay Quan Hoàng Mười đều là những tướng lĩnh lịch sử có thật, đã có những đóng góp to lớn cho đất nước.

Việc thờ cúng các ngài không chỉ là để tưởng nhớ công lao mà còn là cách để con cháu thể hiện lòng thành kính với lịch sử và cội nguồn. Đây là một phần quan trọng trong truyền thống “uống nước nhớ nguồn” của dân tộc Việt Nam.

Gắn Kết Cộng Đồng Và Bảo Tồn Văn Hóa

Nghi thức thờ cúng Tứ Phủ Quan Hoàng còn có vai trò quan trọng trong việc gắn kết cộng đồng và bảo tồn văn hóa dân tộc. Các lễ hội, nghi lễ thờ cúng không chỉ là dịp để người dân bày tỏ lòng thành kính với các vị thần linh mà còn là cơ hội để mọi người trong cộng đồng gặp gỡ, giao lưu và chia sẻ.

Thông qua các hoạt động này, những giá trị văn hóa, tín ngưỡng và đạo đức truyền thống được lưu giữ và truyền lại cho các thế hệ sau. Đây là một phần quan trọng trong việc bảo tồn bản sắc văn hóa dân tộc trong bối cảnh hội nhập quốc tế ngày càng sâu rộng.

Tứ Phủ Quan Hoàng Trong Đời Sống Văn Hóa Việt Nam

Tứ Phủ Quan Hoàng không chỉ đóng vai trò quan trọng trong tín ngưỡng thờ Mẫu mà còn có ảnh hưởng sâu rộng đến nhiều khía cạnh của đời sống văn hóa Việt Nam, từ văn học dân gian đến nghệ thuật trình diễn và cả trong đời sống hiện đại.

Ảnh Hưởng Trong Văn Hóa Dân Gian

Trong đời sống văn hóa dân gian, tín ngưỡng thờ Tứ Phủ Quan Hoàng xuất phát từ niềm tin rằng các vị Quan Hoàng có quyền năng đặc biệt để che chở, bảo vệ và ban phúc cho con người. Các vị Quan Hoàng xuất hiện ở nhiều nơi thờ tự, đặc biệt là các đền, phủ, miếu – nơi người dân đến để cầu an, cầu tài lộc và cầu sức khỏe.

Các nghi lễ thờ cúng Tứ Phủ Quan Hoàng không chỉ phổ biến ở khu vực miền Bắc mà còn lan tỏa rộng rãi tới cả miền Trung và miền Nam. Trong các dịp lễ hội, đặc biệt là những dịp lễ hội lớn như lễ hội đền Sòng Sơn (Thanh Hóa) hay đền Bảo Hà (Lào Cai), hàng nghìn người hành hương về các nơi thờ cúng này để dâng lễ và xin lộc từ các vị Quan Hoàng.

Nhiều câu chuyện, truyền thuyết về các vị Quan Hoàng cũng được lưu truyền rộng rãi trong dân gian, góp phần làm phong phú thêm kho tàng văn học dân gian Việt Nam. Những câu chuyện này không chỉ mang tính giải trí mà còn chứa đựng nhiều bài học về đạo đức, lòng nhân ái và tinh thần yêu nước.

Giá Trị Nghệ Thuật Trong Nghi Lễ Hầu Đồng

Một trong những điểm đặc sắc của tín ngưỡng Tứ Phủ là nghi lễ hầu đồng, trong đó người thực hiện hầu đồng sẽ tái hiện lại hình ảnh của các vị Quan Hoàng thông qua các trang phục, đạo cụ và vũ điệu. Trong các nghi thức này, các vị Quan Hoàng được hiện hình qua những bộ trang phục đầy màu sắc tượng trưng cho bốn phủ, và người hầu đồng sẽ nhập vai các vị Quan để ban phúc lành, giúp đỡ những người đến xin lộc.

Nghệ thuật hầu đồng không chỉ có giá trị về mặt tâm linh mà còn là một phần di sản văn hóa phi vật thể độc đáo của người Việt Nam. Tính nghệ thuật trong nghi lễ này thể hiện qua âm nhạc (hát văn, hát chầu), múa (múa hèo, múa kiếm, múa quạt), trang phục và đạo cụ đặc trưng của từng vị Quan Hoàng.

Năm 2016, “Thực hành tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ của người Việt” đã được UNESCO công nhận là Di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại. Đây là sự ghi nhận quốc tế đối với giá trị văn hóa và nghệ thuật độc đáo của tín ngưỡng thờ Mẫu nói chung và thờ Tứ Phủ Quan Hoàng nói riêng.

Sức Sống Trong Đời Sống Hiện Đại

Mặc dù tín ngưỡng thờ Mẫu và Tứ Phủ Quan Hoàng có nguồn gốc lâu đời, nhưng cho đến nay, tín ngưỡng này vẫn giữ được sức sống mãnh liệt trong xã hội hiện đại. Các lễ hội và nghi lễ thờ cúng Tứ Phủ Quan Hoàng được tổ chức hằng năm đã thu hút không chỉ người dân địa phương mà cả du khách quốc tế.

Trong bối cảnh toàn cầu hóa và hiện đại hóa, tín ngưỡng thờ Tứ Phủ Quan Hoàng đã có những thích nghi nhất định để phù hợp với đời sống hiện đại, nhưng vẫn giữ được những giá trị cốt lõi. Nhiều người trẻ ngày nay vẫn tìm đến các đền, phủ để cầu mong sự phù hộ từ các vị Quan Hoàng, đặc biệt là trong những thời điểm quan trọng của cuộc đời như thi cử, kết hôn hay khởi nghiệp.

Tứ Phủ Quan Hoàng đã trở thành một phần không thể thiếu trong bản sắc văn hóa và đời sống tâm linh của người Việt. Việc bảo tồn và phát huy giá trị của tín ngưỡng thờ cúng Tứ Phủ Quan Hoàng nói riêng và nghi thức thực hành tín ngưỡng thờ Mẫu của người Việt nói chung không chỉ giúp khẳng định bản sắc văn hóa Việt trong bối cảnh hội nhập quốc tế mà còn góp phần làm phong phú thêm đời sống tinh thần của người dân.