Chúa Bà Năm Phương là ai?
Chúa Bà Năm Phương, còn được gọi là Chúa Ngũ Phương, là một vị nữ thần có quyền năng cao trong tín ngưỡng thờ Mẫu ở Việt Nam. Mặc dù ít được nhắc đến trong hệ thống thờ Mẫu so với các vị Thánh Mẫu khác, nhưng Chúa Bà lại nắm giữ vị trí đặc biệt quan trọng với quyền năng cai quản năm phương trời đất.
Trong tín ngưỡng dân gian, Chúa Bà Năm Phương được tôn xưng với nhiều danh hiệu cao quý như “Bà Chúa Quận Năm Phương” hoặc “Vũ Quận Bạch Hoa Công Chúa”.
Câu ca dao truyền tụng về Chúa Bà đã khẳng định vị thế và quyền năng của Ngài:
“Năm phương năm miếu rõ ràng
Sắc phong bản cảnh chúa bà ngũ phương
Quyền bà cai quản năm phương
Muôn dân sớm tối dâng hương chúa bà”
Sự tích Chúa Bà Năm Phương
Theo sự tích lưu truyền, Chúa Bà Năm Phương thác sinh vào thời kỳ lịch sử hào hùng của dân tộc, khi vua Ngô Quyền đang lãnh đạo cuộc kháng chiến chống lại quân Nam Hán xâm lược. Bà sinh ra trong một gia đình họ Vũ tại làng cổ Gia Viên, thuộc phủ Kinh Môn xưa, nay là phường Gia Viên, quận Ngô Quyền, thành phố Hải Phòng.
Sinh ra và lớn lên trong bối cảnh đất nước đang đối mặt với hiểm họa ngoại xâm, Chúa Bà đã sớm bộc lộ tài năng và lòng yêu nước nồng nàn. Với tài năng và đức độ của mình, bà đã trở thành một vị nữ tướng tài giỏi dưới thời Ngô Quyền, góp phần quan trọng vào công cuộc giành độc lập dân tộc.
Dưới triều đại Ngô Quyền, Chúa Bà được vua tin tưởng giao phó trọng trách quản lý toàn bộ quân lương, quân nhu tại bản doanh Gia Viên nằm tại Làng Cấm (nay là phố Cấm, Hải Phòng). Với khẩu hiệu “Thực túc binh cường” (ăn no thì mới đánh thắng), bà đã chu toàn nhiệm vụ, đảm bảo đầy đủ lương thực, vũ khí cho nghĩa quân.
Sự chuẩn bị chu đáo về lương thảo, vũ khí cùng với chiến lược tài tình của Ngô Quyền và tinh thần chiến đấu kiên cường của quân dân đã tạo nên chiến thắng lịch sử trên sông Bạch Đằng năm 938, chấm dứt 1000 năm Bắc thuộc. Trong chiến thắng vẻ vang này, công lao của Chúa Bà Năm Phương là vô cùng to lớn.
Sau chiến thắng, để ghi nhận công lao của bà, Ngô Quyền đã phong bà tước hiệu “Ngô Vương Vũ Quận Chúa” – một danh hiệu cao quý thể hiện sự tôn vinh và trân trọng của vua và triều đình đối với bà.
Chúa Bà Năm Phương thác vào ngày 16 tháng 6 âm lịch, khoảng năm 939-944. Khi hồi tiên về trời, bà được Mẫu giao quyền cai quản năm phương trời đất, bản cảnh bản xứ ngũ phương. Chính vì vậy, dân chúng tôn xưng bà là “Bà Chúa Quận Năm Phương” hay “Bà Chúa Năm Phương”.
Sự tôn vinh đối với Chúa Bà không chỉ dừng lại ở tín ngưỡng dân gian mà còn được triều đình chính thức công nhận. Năm 1924, Vua Khải Định đã sắc phong cho bà là: “Ngũ Phương Vũ Quận Quyến Hoa Công Chúa Hộ Quốc Trang Huy Thượng Đẳng Thần” và chuẩn cho làng Gia Viên được thờ phụng.
Đền thờ Chúa Bà Năm Phương
Chúa Bà Năm Phương được thờ phụng tại nhiều nơi trên cả nước, nhưng tập trung chủ yếu tại Hải Phòng – quê hương của bà khi xưa. Các đền, phủ thờ Chúa Bà tiêu biểu bao gồm:
Đền Tiên Nga – Đền thờ chính: Đền Tiên Nga tọa lạc tại số 53 Lê Lợi, phường Máy Tơ, Quận Ngô Quyền, Hải Phòng, được xem là đền thờ chính của Chúa Bà Năm Phương. Tại đây, Chúa Bà được thờ ở vị trí trang trọng nhất với danh xưng Chúa Bà Vũ Quận. Nguồn: ĐỀN TIÊN NGA – NƠI THỜ CHÚA BÀ NAM PHƯƠNG
Chùa Cấm – Nơi ghi dấu cuộc đời Chúa Bà: Chùa Cấm, còn có tên tự là Cấm Giang Bản Cảnh Linh Từ hay Vân Quang Tự, tọa lạc tại Phố Cấm, Hải Phòng. Đặc biệt, chùa được xây dựng trên nền nhà của Chúa Bà năm xưa, nơi bà từng sống và làm việc khi còn tại thế.
Các đền thờ khác
Ngoài hai địa điểm chính trên, Chúa Bà Năm Phương còn được thờ phụng tại nhiều nơi khác ở Hải Phòng, như:
- Vườn Hoa Chéo: Nằm trên đường Trần Hưng Đạo, Hải Phòng, đây là nơi một người mẹ Tây đã lập đền tạ ơn Chúa Bà.
- Miếu Chúa tại Cây đa Mười ba gốc: Tọa lạc tại xóm Trại, phường Đằng Giang, quận Ngô Quyền, miếu thờ Chúa Bà trong một không gian linh thiêng, gắn liền với cây đa cổ thụ nổi tiếng.
- Miếu Đông Bến: Nằm tại xã Chính Mỹ, huyện Thủy Nguyên, nơi người dân địa phương thờ phụng Chúa Bà như một vị thành hoàng làng.
Ngoài ra, tại các ngôi đình, đền thờ Đức vua Ngô Quyền trên cả nước, Chúa Bà Năm Phương thường được phối hưởng thờ cùng, thể hiện mối liên hệ mật thiết giữa bà và vị vua anh hùng trong lịch sử dân tộc.
Nghi lễ thờ phụng Chúa Bà Năm Phương
Tiệc Chúa Bà Năm Phương
Ngày 16 tháng 6 âm lịch hàng năm là ngày Khánh tiệc Chúa Bà Năm Phương, đánh dấu ngày giỗ của bà. Đây là dịp lễ quan trọng, được tổ chức long trọng tại các đền thờ Chúa Bà, đặc biệt là tại Hải Phòng – quê hương của bà.
Trong ngày lễ, người dân và du khách thập phương đổ về các đền thờ Chúa Bà để dâng hương, cầu nguyện và tham gia các hoạt động văn hóa, tín ngưỡng. Không khí lễ hội trang nghiêm nhưng cũng không kém phần sôi động, thể hiện lòng tôn kính và biết ơn của người dân đối với Chúa Bà.
Hầu giá Chúa Bà Năm Phương
Hầu giá Chúa Bà Năm Phương có những đặc điểm riêng biệt, chỉ được thực hiện ở một số vùng nhất định, chủ yếu là tại Hải Phòng – quê hương của Chúa Bà. Trong các đại lễ lập đàn mở phủ, người ta thường dâng một tòa đàn gọi là Đàn Chúa Bà và thỉnh mời Chúa Bà về chứng đàn.
Khi Chúa Bà về ngự, thường mặc áo trắng hoặc choàng khăn phủ điện, làm lễ hai cuông rồi cầm tiền tung lên ban Công Đồng trong bản đền bản điện để khai quang chứng đền, chứng điện, chứng đàn, chứng phủ. Ở một số nơi, hầu Chúa Bà còn có nghi thức múa quạt và múa mồi.
Trong thứ tự hầu giá, Chúa Bà Năm Phương thường được hầu trước Chầu Năm Suối Lân, hoặc cũng có một số trường hợp hầu Chúa Bà sau Tam Vị Chúa Mường.
Văn khấn Chúa Bà Năm Phương
Khi khấn Chúa Bà Năm Phương, người ta thường thực hiện nghi lễ một cách trịnh trọng, nghiêm trang, thể hiện lòng thành kính và sự tôn trọng đối với bà. Thông thường, người ta sẽ lạy 9 lạy hoặc quỳ khấn nếu có điều kiện.
Bài văn khấn Chúa Bà Năm Phương thường bắt đầu bằng việc kính lễ các vị thần linh, sau đó mới đến Chúa Bà và các vị hầu cận:
“Con xin kính lễ Chư Phật, chư Thánh, chư Thiên, chư Thần, chư vị thiêng liêng khắp tất cả
Chư vị bản cảnh thành hoàng, bản xứ thổ địa, chư vị hộ pháp nơi đền
Con xin kính lễ Chúa Bà Năm Phương tố linh tố hảo, nhị vị công chúa, và các chư vị hầu cận
Xin phép cho gia tiên nội ngoại tứ thân phụ mẫu được vào Đền lễ Phật lễ Thánh”
Sau phần kính lễ, người khấn sẽ trình bày nguyện vọng của mình, sám hối lỗi lầm và hứa tu sửa, làm việc thiện để báo đáp Bề trên và Gia tiên.
Xem thêm:
Văn Chúa Bà Năm Phương
Bản văn Chúa Bà Năm Phương là một tác phẩm văn học dân gian quý giá, ca ngợi công đức và quyền năng của Chúa Bà. Bản văn không chỉ mô tả hình ảnh, quyền năng của Chúa Bà mà còn tái hiện lại những địa danh, sự kiện gắn liền với cuộc đời và sự nghiệp của bà.
Bản văn bắt đầu bằng việc ca ngợi danh tiếng và quyền năng của Chúa Bà:
“Dâng văn Bản Cảnh Chúa bà
Ngũ Phương Thánh Chúa ngự tòa tiên cung
Thanh tân cốt cách hình dung
Danh thơm Tiên Chúa khắp vùng ai đang”
Sau đó, bản văn mô tả quyền năng cai quản năm phương của Chúa Bà:
“Tiếng đồn trong Bắc ngoài Nam
Ngũ phương thập hướng mọi đàng thiếu đâu
Đông Phương giá ngự điện lầu
Xem trong bốn bể cứu cầu chúng sinh”
Bản văn cũng nhắc đến các địa danh gắn liền với Chúa Bà, đặc biệt là Hải Phòng – quê hương của bà:
“Thung dung phủ tía lầu hồng
Cây Đa chính ngự nhiều tầng thấp cao
Miếu thờ như thể động đào
Mười ba cội gốc vươn cao lá cành”
Cuối cùng, bản văn thể hiện lòng biết ơn và sự cầu nguyện của người dân đối với Chúa Bà:
“Chúa về Chúa mới phán ra:
Độ cho các ghế mặn mà thanh tao
Độ cho giáng vẻ hồng hào
Tứ thời bát tiết người nào cũng xinh”
Bản văn Chúa Bà Năm Phương là một tài liệu quý giá, giúp chúng ta hiểu hơn về vị nữ thần quyền năng này và tín ngưỡng thờ Mẫu trong văn hóa Việt Nam. Toàn bộ bản văn Chúa Bà Năm Phương:
“Dâng văn Bản Cảnh Chúa bà
Ngũ Phương Thánh Chúa ngự tòa tiên cung
Thanh tân cốt cách hình dung
Danh thơm Tiên Chúa khắp vùng ai đang
Tiếng đồn trong Bắc ngoài NamNgũ phương thập hướng mọi đàng thiếu đâu
Đông Phương giá ngự điện lầu
Xem trong bốn bể cứu cầu chúng sinh
Tây Phương hiển hách anh linh
Tày, Dao, Mán, Thái hiện hình bách nhân
Nam phương xa giá long vân
Thủ Thiêm, Bến Nghé xa gần đều qua
Bắc Phương chốn đó sơn hà
Tỉnh Tuyên, xứ Lạng, Thác Bà thảnh thơi
Trung phương lễ bái kiều mời
Thỉnh lai Tiên Chúa giáng nơi Hải Phòng
Thung dung phủ tía lầu hồng
Cây Đa chính ngự nhiều tầng thấp cao
Miếu thờ như thể động đào
Mười ba cội gốc vươn cao lá cành
Xem trong tỉnh ấy Hải Thành
Nơi nào dám sánh dám so miếu nàyMiếu thờ lịch sự ai tày
Cửa thiêng Tiên Chúa hàng ngày khách qua
Lúc thì giá ngự Tiên Nga
Cấm Giang cổ địa chính đà dấu xưa
Nhang thơm thoảng ngát xa đưa
Nơi vườn hoa chéo khi xưa vẫn còn
Chúa chơi phủ tía lầu son
Đền Nghè linh ứng tiếng đồn nơi nơi
Tam Kì Chúa ngự thảnh thơi
Tiên La thắng cảnh là nơi đi về
Đông Cuông điện ấy đề huề
Ngũ Phương bản cảnh giáng về ngự vui
Chúa Bà giá ngự chính ngôi
Thanh đồng đệ tử các nơi xa gần
Độ cho trọn vẹn mười phần
Phần tươi, phần tốt, phần gần, phần xa
Dâng lên chính cửa Chúa BàNón dâu, áo bạch, quạt ngà hoa tiên
Thành tâm thỉnh trước án tiền
Nguyện xin Tiên Chúa ngự lên điện tòa
Chúa về Chúa mới phán ra:
Độ cho các ghế mặn mà thanh tao
Độ cho giáng vẻ hồng hào
Tứ thời bát tiết người nào cũng xinh
Trăng thanh vẻ nguyệt in hình
Thỉnh mời Chúa Quận anh linh giáng đàn
Chúa về nhận lễ chứng đàn
Khuông phù đệ tử an khang thọ trường.”
Thảo luận về chủ đề