Trong hệ thống tín ngưỡng Tứ Phủ Vạn Linh của người Việt, Mẫu Cửu Trùng Thiên hay còn gọi là Mẫu Đệ Nhất Thượng Thiên được xem là vị Thánh Mẫu đứng đầu, ngự trị nơi chín tầng mây cao. Bài viết này sẽ giúp bạn hiểu rõ hơn về lai lịch của vị Thánh Mẫu linh thiêng này cũng như các địa điểm thờ phụng chính của Người trong tín ngưỡng dân gian Việt Nam.
“Ngự cung trung lầu son chính vị
Ở trên trời ngự trị 4 phương
Lòng Người trong sáng như gương
Thần thông biến hóa sửa sang cõi đời”
Mẫu Cửu Trùng Thiên là ai trong tín ngưỡng Việt?
Mẫu Cửu Trùng Thiên là vị nữ thần tối cao trong hệ thống Tứ Phủ Vạn Linh, được tôn kính với nhiều danh xưng khác nhau như: Mẫu Đệ Nhất Thiên Tiên, Thiên Thanh Công Chúa, Thanh Vân Công Chúa, Lục Cung Vương Mẫu, Mẫu Trùng Thiên, hay Thánh Mẫu Cửu Trùng. Trong tín ngưỡng dân gian, Người còn được biết đến với danh hiệu Mẫu Bán Thiên, và hầu hết các đền phủ hay điện thờ tại gia đều có ban thờ Mẫu Bán Thiên đặt ngoài trời.
Theo quan niệm tâm linh, Mẫu Cửu Trùng Thiên ngự trị tại nơi chín tầng mây cao, cai quản thiên cung với chín tầng trời khác nhau:
- Tầng trời thứ nhất – Vườn Ngạn Uyển
- Tầng trời thứ hai – Vườn Đào Tiên
- Tầng trời thứ ba – Thanh Thiên
- Tầng trời thứ tư – Huỳnh Thiên
- Tầng trời thứ năm – Xích Thiên
- Tầng trời thứ sáu – Kim Thiên
- Tầng trời thứ bảy – Hạo Nhiên Thiên
- Tầng trời thứ tám – Phi Tưởng Thiên
- Tầng trời thứ chín – Tạo Hóa Thiên
Về nguồn gốc và sự tích của Mẫu Cửu Trùng Thiên, hiện nay không có tài liệu nào ghi chép một cách đầy đủ và chính xác. Tại đền thờ Thánh Mẫu Cửu Trùng ở Ninh Sở, Thường Tín, có truyền thuyết kể rằng pho tượng Mẫu được một người buôn bán đồ mây tre đan tìm thấy trôi dạt vào bến sông. Sau khi được người này cầu xin phù hộ và nhận được sự linh ứng, pho tượng đã được rước về làng và dừng lại tại vị trí hiện nay của đền. Từ đó, người dân đã lập đền thờ và tôn kính Mẫu Cửu Trùng Thiên.
Một truyền thuyết khác lại cho rằng Mẫu đã từng giúp người Việt cổ từ thời lập quốc đánh đuổi giặc Xuy Vưu xâm lược, nên được người dân biết ơn và tôn thờ.
Mẫu Cửu Trùng Thiên và mối quan hệ với các vị Thánh Mẫu khác
Để hiểu rõ hơn về vị trí của Mẫu Cửu Trùng Thiên trong hệ thống tín ngưỡng Việt Nam, cần phân biệt rõ mối quan hệ giữa Người với các vị Thánh Mẫu khác, đặc biệt là Thánh Mẫu Liễu Hạnh.
Mẫu Cửu Trùng Thiên có phải là Cửu Thiên Huyền Nữ?
Có những ý kiến cho rằng Mẫu Cửu Trùng Thiên chính là Cửu Thiên Huyền Nữ – một nữ thần linh thiêng trong tín ngưỡng Trung Hoa. Tuy nhiên, đây chỉ là ý kiến tham khảo chưa có căn cứ xác thực. Trong tâm thức người Việt, Mẫu Cửu Trùng Thiên là vị nữ thần riêng biệt, ngự trị nơi chín tầng mây và cai quản thiên cung với chín tầng trời khác nhau.
Mẫu Cửu Trùng Thiên có phải là Thánh Mẫu Liễu Hạnh?
Một điều có thể khẳng định rõ ràng là Mẫu Cửu Trùng Thiên không phải là Thánh Mẫu Liễu Hạnh. Sự nhầm lẫn thường xảy ra do danh vị của hai vị Mẫu có phần tương đồng. Trong hệ thống Tam Phủ, Thánh Mẫu Liễu Hạnh được tôn xưng là Mẫu Đệ Nhất Thượng Thiên, trong khi trong Tứ Phủ, Mẫu Cửu Trùng Thiên có danh hiệu là Mẫu Đệ Nhất Thiên Tiên.
Theo quan niệm tín ngưỡng, Mẫu Cửu Trùng Thiên không giáng trần, nên Thánh Mẫu Liễu Hạnh đã được tôn lên làm Mẫu Đệ Nhất Thượng Thiên để đại diện cho Mẫu Cửu Trùng Thiên tại thế gian. Trong Tứ Phủ Vạn Linh, Mẫu Liễu Hạnh có danh hiệu là Mẫu Đệ Nhị Địa Tiên.
Cần phân biệt rõ các khái niệm:
- Tứ Tòa Thánh Mẫu (hay Tứ Vị Thánh Mẫu): bao gồm Mẫu Cửu Trùng Thiên và Tam Tòa Thánh Mẫu
- Tam Tòa Thánh Mẫu: gồm Mẫu Đệ Nhất Thượng Thiên (Thánh Mẫu Liễu Hạnh), Mẫu Đệ Nhị Thượng Ngàn, và Mẫu Đệ Tam Thoải Phủ
- Tứ Phủ Thánh Mẫu: bao gồm Tam Tòa Thánh Mẫu và Mẫu Địa
Tại nhiều đền điện, Thánh Mẫu Liễu Hạnh được thờ ở ngôi Mẫu Thượng Thiên, mặc áo đỏ, đại diện cho Mẫu Cửu Trùng Thiên. Ở những đền điện này thường chỉ có Tam Tòa Thánh Mẫu mà không có Tứ Phủ Thánh Mẫu, và Mẫu Cửu Trùng Thiên thường được thờ ở ngoài trời.
Đền Mẫu Cửu Trùng Thiên ở đâu?
Mẫu Cửu Trùng Thiên được thờ phụng tại nhiều đền phủ trên khắp đất nước, nhưng có một số địa điểm nổi tiếng là nơi thờ chính của Người.
Đền Mẫu Cửu Trùng Thiên tại Ninh Sở, Thường Tín
Đền chính thờ Mẫu Cửu Trùng Thiên tại Bằng Sở (Ninh Sở) nằm sát tường với Chùa Ngọc Minh, ngay cạnh Đền Dầm – nơi thờ chính của Mẫu Thoải. Cùng với Đền Đại Lộ (thờ Tứ Vị Thánh Nương) cách đó hơn 200 mét, bốn ngôi đền này tạo thành một cụm di tích tâm linh quan trọng tại Ninh Sở.
Đền Mẫu Cửu Trùng có lịch sử lâu đời, có khả năng được xây dựng vào thời Trần Nhân Tông, cùng thời với Đền Dầm. Trong quá khứ, đây là một ngôi đền thiêng liêng, từng được cô ruột của vua Bảo Đại đến cầu đảo. Hiện nay, nhà đền còn thờ một bức ảnh của cô ruột vua Bảo Đại tại một gian thờ nhỏ.
Năm 2004, ngôi đền bị hỏa hoạn và hầu hết kiến trúc bị hư hại. Đền hiện nay là công trình được phục dựng và tu bổ hoành tráng hơn so với đền cũ, với kiến trúc bao gồm 5 cung: Tiền cung, Trung cung, Thượng cung, Hậu cung và Cung cấm.
Điểm đặc biệt của đền Mẫu Cửu Trùng tại Ninh Sở là trong Cung Cấm thờ ngôi Mẫu Thượng Thiên chính là Mẫu Cửu Trùng Thiên, với hai bên là Mẫu Đệ Nhị và Đệ Tam như trong Tam Tòa Thánh Mẫu ở các đền phủ khác. Có ý kiến cho rằng cách thờ này đã có từ thời thượng cổ, khi Thánh Mẫu Liễu Hạnh chưa ra đời.
Đền Cô Chín Sòng Sơn
Đền Cô Chín Sòng Sơn cũng được coi là nơi thờ chính của Mẫu Cửu Trùng Thiên. Tại Cung Cấm của đền có thờ Mẫu Cửu Trùng Thiên. Theo truyền thuyết, Cô Chín là hầu cận của Mẫu Liễu Hạnh và cũng là hầu cận của Mẫu Cửu Trùng Thiên, vì vậy Mẫu Cửu được thờ trong cung cấm của đền.
Đền Thượng Ba Vì
Đền Thượng Ba Vì trên núi Cổ Bồng là nơi đặt tượng Mẫu Cửu Trùng Thiên bằng đồng đúc có kích thước lớn. Pho tượng được an vị ngày 16/10/2010, cao 2,3 mét, nặng khoảng 1 tấn, được chế tác từ đồng đỏ đúc liền khối, chạm tam khí và gắn đá quý.
Trong dãy núi Ba Vì có ba đỉnh chính: đỉnh Vua (cao 1296m), đỉnh Tản Sơn (đỉnh Bà hoặc đỉnh Mẫu, còn gọi là Ngọc Tản hay núi Phượng Hoàng Sơn, cao 1081m) và đỉnh Ngọc Hoa (đỉnh Công Chúa, cao hơn 900m). Tại đỉnh Mẫu, người xưa đã lập Đền Thượng để thờ Thánh Tản, có thể từ thời sau Hùng Vương.
Điểm đặc biệt của tượng Mẫu Cửu Trùng tại Đền Thượng Ba Vì là pho tượng không đội mũ bình thiên như các vua trần gian, mà đội chiếc mũ “đỉnh Phượng của Trời” do hỏa biến, mang dáng dấp Việt, tương tự như dáng mũ của Tứ Pháp và Phật Mẫu Man Nương bên chùa Dâu.
Ngày khánh tiệc và văn khấn Mẫu Cửu Trùng Thiên
Ngày khánh tiệc của Mẫu Cửu Trùng Thiên là ngày 9 tháng 9 âm lịch hàng năm. Đây là dịp quan trọng để người dân tổ chức lễ hội, dâng lễ vật và cầu mong Mẫu ban phước lành.
Văn khấn Mẫu Cửu Trùng Thiên
“Nam mô A Di Đà Phật!
Nam mô A Di Đà Phật!
Nam mô A Di Đà Phật!
Hương tử chúng con thành tâm kính lạy Đức Hiệu Thiên chí kim quyết Ngọc Hoàng Huyền cung cao Thượng đế.
Kính lạy Đức Cửu Trùng Thanh Vân lục cung công chúa.
Kính lạy Đức thiên tiên Quỳnh Hoa Liễu Hạnh Mã Hoàng công chúa, sắc phong Chế Thắng Hòa Diệu đại vương, gia phong Tiên Hương Thánh mẫu.
Kính lạy Đức đệ nhị đỉnh thượng cao sơn triều mường Sơn tinh công chúa Lê Mại Đại Vương.
Kính lạy Đức đệ tam Thủy Phủ, Lân nữ công chúa.
Kính lạy Đức đệ tứ khâm sai Thánh mẫu, tứ vị Chầu bà, năm toà quan lớn, mười dinh các quan, mười hai Tiên cô, mười hai Thánh cậu, ngũ hổ Đại tướng, Thanh Hoàng Bạch xà đại tướng.
Hương tử con là . . . . . . . . . . .
Ngụ tại . . . . . . . . . . .
Cùng toàn thể gia đình đến nơi Điện (Phủ, Đền) . . . . . . . chắp tay kính lễ khấu đầu vọng bái, lòng con thành khẩn, dạ con thiết tha, kính dâng lễ vật, cúi xin các Ngài xót thương ủng hộ, kiến cho gia chúng con tiêu trừ tai nạn, điềm lành thường tới, điềm dữ lánh xa, hết tai ương bệnh tật trong nhà, hưởng thịnh vượng an lành mãi mãi.
Tài như nước đến, lộc như mây về, bốn mùa không hạn ách nào xâm, tám tiết có phúc lành tiếp ứng.
Lại xin: Thể đức hiếu sinh, rủ lòng cứu độ, khiến cho chúng con như ý sở cầu, cho hương tử tòng tâm sở nguyện.
Dãi tấm lòng thành, cúi xin chứng giám.
Nam mô A Di Đà Phật!
Nam mô A Di Đà Phật!
Nam mô A Di Đà Phật!”
Khi thực hiện nghi lễ thờ cúng Mẫu Cửu Trùng Thiên, người ta thường sử dụng các bản văn khấn đặc biệt, thể hiện lòng thành kính và sự tôn vinh đối với vị Thánh Mẫu tối cao này. Văn khấn thường bắt đầu bằng việc kính lạy Đức Hiệu Thiên chí kim quyết Ngọc Hoàng Huyền cung cao Thượng đế, tiếp đến là kính lạy Đức Cửu Trùng Thanh Vân lục cung công chúa và các vị Thánh Mẫu khác trong hệ thống Tứ Phủ.
Trong văn khấn, người cúng thường bày tỏ lòng thành kính, dâng lễ vật và cầu xin Mẫu xót thương ủng hộ, giúp gia đình tiêu trừ tai nạn, đón nhận điềm lành, tránh xa điềm dữ, hết bệnh tật và hưởng thịnh vượng an lành.
Việc tìm hiểu về Mẫu Cửu Trùng Thiên không chỉ giúp chúng ta hiểu thêm về tín ngưỡng dân gian Việt Nam mà còn thấy được sự phong phú và đa dạng trong đời sống tâm linh của người Việt từ ngàn xưa đến nay.
Thảo luận về chủ đề