Tìm hiểu về tín ngưỡng thờ Quan Xà Thần – ông Lốt trong Tứ Phủ

Bài viết giới thiệu về nguồn gốc, sự tích và ý nghĩa của việc thờ Quan Xà Thần trong văn hóa tâm linh Việt Nam.

Quan Xà Thần là ai?

Quan Xà Thần đứng ở hàng cuối cùng trong hệ thống thần linh Tứ Phủ, đại diện cho thủy thần miền sông nước, đối lập với Quan Ngũ Hổ – biểu tượng của chốn sơn lâm.

Trong hệ thống thần điện Tứ Phủ, Quan Xà Thần có danh xưng chính thức là Thanh Xà Đại Tướng Quân (rắn xanh) và Bạch Xà Đại Tướng Quân (rắn trắng). Vị trí của Quan Xà Thần trong điện thờ thường được bài trí theo ba cách:

1. Đặt cùng với Ngũ Hổ ở phía gầm ban Công Đồng
2. Vắt ngang phía bên trên ban Công Đồng
3. Vắt trên xà nhà của điện thờ Tứ Phủ

Vị thần rắn này đóng vai trò thiết yếu trong việc bảo vệ không gian linh thiêng và phục vụ các vị thánh trong hệ thống Tứ Phủ. Các ngài chịu trách nhiệm canh gác đền phủ, trấn giữ đường âm, đường sông nước, và có khả năng trừ ma diệt quỷ, bảo vệ không gian tâm linh.

Sự tích Quan Xà Thần trong tín ngưỡng Tứ Phủ

Trong thần điện Tứ Phủ, nếu Quan Ngũ Hổ đại diện cho chốn sơn lâm thì Quan Xà Thần là biểu tượng của thủy thần miền sông nước. Hai vị thần rắn với màu sắc đặc trưng – xanh lá và trắng – tượng trưng cho sự dẻo dai, linh hoạt và sức mạnh tiềm ẩn.

Ngoài hai vị Thanh Xà và Bạch Xà, trong tín ngưỡng thờ Mẫu Tam, Tứ Phủ còn có một vị Quan Xà Thần đặc biệt khác có danh xưng Tam Đầu Cửu Vĩ (ba đầu chín đuôi). Đây là thần rắn đặc biệt, được xem là thú cưỡi của một số vị Quan Lớn, Quan Hoàng như Quan Lớn Đệ Tam, Quan Hoàng Cả và nhiều vị khác.

Quan Xà Thần còn được hát văn ca ngợi và hầu một số vị Chúa bà như Chúa Thác Bờ, Chúa Tây Thiên, Chúa Nguyệt Hồ, Chúa Lâm Thao, Chúa Ngũ Phương, Chúa Ba Nàng, Chúa Then, Chúa Bạch Hạc Xuân Nương và nhiều vị khác. Các bà Chúa bản cảnh này có quyền cai quản một vùng địa phương cụ thể.

Hầu giá Quan Xà Thần – Nghi thức đặc biệt trong Tứ Phủ

Mặc dù rất hiếm khi ngự đồng trong các buổi hầu đồng, nhưng khi ngài xuất hiện, sẽ có nghi thức đặc biệt với sự hỗ trợ của Tứ trụ hầu dâng hộ giá hành lễ. Quá trình hầu giá diễn ra theo các bước sau:

1. Tứ trụ Quỳnh quế sẽ hộ giá Quan Xà Thần
2. Tứ trụ có thể trùm khăn phủ điện lên lưng của đồng thầy để biểu tượng rằng ngài đang ngự
3. Hoặc thay vào đó, trùm vải trắng để đại diện Bạch Xà, vải xanh đại diện Thanh Xà
4. Tứ trụ sẽ đút bó nhang được gói bằng lá trầu vào miệng ông rắn
5. Đồng nhân nằm dài ra sập, úp bụng xuống đất và quẫy qua quẫy lại, đu đưa đầu lên xuống để bái Vua Cha, Thánh Mẫu
6. Ngài phun rượu bốn phương để khai quang
7. Tứ trụ đổ rượu ra đĩa rồi dâng ông rắn
8. Quan Xà Thần hiến tửu bằng cách liếm đĩa
9. Cuối cùng, xa giá hồi cung, kết thúc giá hầu

Nghi thức hầu giá Quan Xà Thần thể hiện sự tôn kính đặc biệt đối với vị thần này. Mặc dù hiếm khi ngự đồng, nhưng khi xuất hiện, ngài mang đến không khí linh thiêng và huyền bí cho buổi hầu đồng.

Tín ngưỡng thờ Xà Thần trong văn hóa Việt Nam

Tục thờ xà thần đã tồn tại từ lâu trong đời sống văn hóa của người Việt nói riêng và nhiều nước phương Đông nói chung. Rắn là loài động vật có sức ảnh hưởng mạnh mẽ đến phong tục, tín ngưỡng của con người. Mặc dù rắn có cả điểm tốt và xấu, nhưng nhìn chung con người vẫn có tâm lý e ngại đối với loài vật này.

Chính từ sự e ngại đó mà con người đã thần thánh hóa loài rắn, lập bàn thờ vị thần rắn với mong muốn được thần bảo vệ. Từ tục thờ rắn thời cổ đại, nhiều câu chuyện tâm linh về rắn đã xuất hiện trong đời sống hàng ngày như chuyện rắn báo oán, nữ thần rắn và nhiều truyền thuyết khác.

Đối với người Việt, đặc biệt là người Việt vùng châu thổ sông Hồng, hình tượng rắn được đồng hóa với thủy thần. Xuất phát từ môi trường tự nhiên gắn liền với điều kiện sông nước, tín ngưỡng thờ rắn đã đi vào tâm thức người Việt từ rất sớm và gắn với tục thờ các vị thần tự nhiên.

Tục thờ rắn phổ biến ở nhiều vùng miền trên đất Việt:

• Người M’nông thờ rắn như một vị thần sức mạnh có ảnh hưởng lớn trong cộng đồng
• Người Mường ở Thanh Hóa có tục thờ rắn tại ngôi đền ở thôn Lương Ngọc, xã Cẩm Lương, huyện Cẩm Thủy
• Ở đồng bằng sông Cửu Long, người dân cực kỳ tôn thờ vị thần rắn. Tại Đình Thủy, Bến Tre có một ngôi đình gọi là đình Rắn với truyền thuyết về đôi rắn khổng lồ, hiền lành
• Người dân Rạch Giá, Kiên Giang luôn có thái độ tôn kính khi nhắc về đôi rắn thần ở đền Vĩnh Hòa, họ coi việc rắn xuất hiện là điềm lành, báo hiệu năm được mùa

Ý nghĩa của việc thờ Quan Xà Thần trong đời sống tâm linh

Việc thờ Quan Xà Thần mang nhiều ý nghĩa sâu sắc. Đây không chỉ là sự ghi nhận vai trò quan trọng của thủy thần trong đời sống tâm linh người Việt mà còn thể hiện niềm tin vào khả năng bảo vệ không gian tâm linh khỏi các thế lực xấu.

Ngài còn được tin rằng có thể mang lại may mắn, tài lộc và sự bình an cho người dân. Sự hiện diện của Quan Xà Thần cùng với Quan Ngũ Hổ tạo nên sự cân bằng âm dương trong vũ trụ quan của người Việt.

Tín ngưỡng thờ Quan Xà Thần đã trở thành một phần không thể thiếu trong đời sống tâm linh của người Việt, góp phần làm phong phú thêm bản sắc văn hóa dân tộc. Dù thời đại có thay đổi, nhưng những giá trị văn hóa tâm linh này vẫn được gìn giữ và phát huy.