Nguồn gốc của Thánh Mẫu Thiên Y A Na có liên hệ mật thiết với nữ thần Poh Nagar (Pô Ino Nogar) của người Chăm, thể hiện sự giao thoa văn hóa đặc sắc giữa hai dân tộc. Tục thờ Thánh Mẫu Thiên Y A Na không chỉ phản ánh tín ngưỡng thờ Mẫu truyền thống của người Việt mà còn là minh chứng cho quá trình dung hợp, tiếp biến văn hóa Việt-Chăm qua nhiều thế kỷ.
Bài viết này sẽ giới thiệu về nguồn gốc, truyền thuyết và các đền thờ Thánh Mẫu Thiên Y A Na, giúp độc giả hiểu rõ hơn về vị nữ thần đặc biệt này.
Thánh Mẫu Thiên Y A Na là ai?
Thánh Mẫu Thiên Y A Na được xem là vị thần chủ “Mẫu Đệ Nhất Thượng Thiên” trong hệ thống Tín ngưỡng Thờ Mẫu Tam Phủ ở miền Trung Việt Nam. Tên gọi “Thiên Y A Na” là cách phiên âm từ danh xưng “Poh Nagar” của người Chăm sang Hán Việt, với ý nghĩa gần gũi và tương đương. Người Việt còn gọi Bà bằng nhiều danh xưng khác như Bà Chúa Ngọc, Bà Chúa Tiên, Bà Mẹ Xứ Sở, hay Bà Chúa Xứ Trầm Hương.
Theo quan niệm của người dân miền Trung, Thánh Mẫu Thiên Y A Na là vị thần linh có quyền năng tối cao, âm phù dương trợ cho con dân Việt Nam qua nhiều thời kỳ lịch sử. Bà được tôn vinh là người bảo hộ cho dân chúng trong các cuộc chiến chống giặc ngoại xâm, dạy dân trồng lúa, trồng cây, và sống hòa thuận với nhau.
Sự tôn kính dành cho Thánh Mẫu Thiên Y A Na không chỉ dừng lại ở tín ngưỡng dân gian mà còn được triều đình phong kiến công nhận. Dưới thời nhà Nguyễn, Vua Gia Long đã sắc phong Bà là “Hồng nhân phổ tế linh ứng Thượng đẳng Thần” và “Hoằng Huệ Phổ Tế Linh Cảm Diệu Thông Mặc Tưởng Trang Huy Thượng đẳng thần”, thể hiện vị thế cao quý của Bà trong hệ thống thần linh được nhà nước phong kiến thừa nhận.
Điều đặc biệt là sự tồn tại song song của hai hệ thống truyền thuyết về Thánh Mẫu Thiên Y A Na: một của người Việt và một của người Chăm. Sự khác biệt này phản ánh quá trình tiếp biến văn hóa giữa hai dân tộc, đồng thời cho thấy sự đa dạng trong tín ngưỡng dân gian Việt Nam.
Xem thêm: Các vị thánh được phối thờ cùng Tứ Phủ
Truyền Thuyết Về Thánh Mẫu Thiên Y A Na
Truyền Thuyết Của Người Việt
Theo truyền thuyết của người Việt, Thánh Mẫu Thiên Y A Na vốn là một cô gái trẻ xuất hiện bí ẩn tại xã Đại An gần cù lao Huân (nay thuộc tỉnh Khánh Hòa). Cô được một đôi vợ chồng già không con cái nhận làm con nuôi sau khi bắt gặp cô đang hái trộm dưa trong vườn nhà họ.
Cuộc sống gia đình diễn ra hạnh phúc cho đến một ngày mưa lũ, khi cô gái bị cha mẹ nuôi la mắng vì chơi đùa trong lúc họ lo lắng về mùa màng. Cảm thấy tủi thân, cô đã lẻn ra bờ biển và nhảy lên một khúc gỗ kỳ nam đang trôi dạt. Điều kỳ diệu đã xảy ra khi cô nhập thân vào khúc gỗ, và theo sóng biển trôi về phương Bắc.
Tại phương Bắc, một hoàng tử đang đi tìm vợ đã phát hiện và kéo được khúc gỗ kỳ nam lên bờ – điều mà hàng trăm người trước đó không làm được. Mỗi đêm trăng sáng, từ khúc gỗ bước ra một cô gái xinh đẹp tuyệt trần với hương thơm ngào ngạt. Hoàng tử đã dùng kế bắt được cô gái, rồi cưới cô làm vợ.
Họ sống hạnh phúc và sinh được hai người con. Tuy nhiên, sau một thời gian, hoàng tử bắt đầu chơi bời, không quan tâm đến gia đình. Buồn lòng, người vợ đã tìm lại khúc gỗ kỳ nam, đọc thần chú và cùng hai con nhập vào đó, theo dòng nước trở về quê cũ ở phương Nam.
Về đến cù lao Huân, ba mẹ con sống cùng dân làng, giúp quê hương trở nên ấm no, trù phú. Rồi một ngày, cả ba mẹ con cùng bay vút lên trời. Hoàng tử khi biết tin đã đi thuyền tìm kiếm, nhưng gặp bão và chìm xuống biển. Từ đó, người dân địa phương tôn thờ cô gái là Bà Chúa Ngọc hay Thánh Mẫu Thiên Y A Na.
Truyền Thuyết Của Người Chăm
Truyền thuyết của người Chăm về Nữ thần Poh Nagar lại mang màu sắc thần thoại đậm nét hơn. Theo đó, Nữ thần được sinh ra từ bọt nước biển và ánh mây trời. Khi Bà giáng thế tại bến sông Yjatran ở Kauthara (Cù Huân), thiên nhiên đã có những hiện tượng kỳ diệu: sấm trời nổi lên, gió hương thổi, nước nguồn dồn lại thành sông, núi hạ mình thấp xuống để đón rước.
Khi Bà bước lên bờ, cây cỏ cúi mình thần phục, chim muông chầu hai bên đường, hoa cỏ tỏa hương. Nữ thần Poh Nagar dùng phép thuật hóa ra cung điện nguy nga, tạo ra trầm hương, lúa bắp và nhiều thứ khác.
Bà có đến 97 người chồng, trong đó Pô Yan Amo có uy quyền nhất. Bà sinh được 38 người con gái, sau này đều trở thành thần. Ba người con được Bà truyền nhiều quyền phép nhất là:
- Nữ thần Xứ Trầm hương: Pô Nagar Galâu
- Nữ thần vùng Phan Rang: Pô Tdara Nai Anaith
- Nữ thần vùng Phan Thiết: Pô Bia Tikuk
Truyền thuyết này phản ánh rõ nét chế độ mẫu hệ của người Chăm thời cổ, với hình ảnh người phụ nữ có quyền năng tối thượng, sáng tạo và ban phát sự sống.
Đền Thờ Thánh Mẫu Thiên Y A Na
Điện Hòn Chén – Trung Tâm Thờ Tự Tại Huế
Điện Hòn Chén tọa lạc trên núi Ngọc Trản, thuộc làng Ngọc Hồ, phường Hương Hồ, thị xã Hương Trà, tỉnh Thừa Thiên Huế, cách trung tâm thành phố Huế khoảng 8km về hướng Tây Nam. Đây là một trong những trung tâm thờ tự Thánh Mẫu Thiên Y A Na quan trọng nhất tại miền Trung.
Nguyên thủy, Điện Hòn Chén là nơi thờ Nữ Thần Po Nagar của người Chăm. Theo thời gian, người Việt đã dung hợp và phát triển tín ngưỡng này thành nơi thờ Thánh Mẫu và các vị Thánh trong hệ thống thần linh Tam Phủ của người Việt. Đây là một ví dụ điển hình về sự hòa nhập tôn giáo, hay còn gọi là quá trình bản địa hóa, kết hợp với nhã nhạc cung đình Huế.
Điện Hòn Chén thờ đầy đủ hệ thống các vị Thánh thuộc Tín Ngưỡng Thờ Mẫu Tam Phủ của miền Trung với bốn cõi: Thượng Thiên, Thượng Ngàn, Trung Thiên và Thoải Phủ. Trong đó, Tam Tòa Thánh Mẫu bao gồm Thánh Mẫu Thiên Y A Na, Mẫu Thượng Ngàn, Mẫu Thoải và Mẫu Trung Thiên. Từ năm 1954, Liễu Hạnh Công Chúa (Vân Hương Thánh Mẫu) cũng được đưa vào thờ tại đây.
Lễ hội tại Điện Hòn Chén diễn ra rất long trọng với nhiều nghi lễ truyền thống:
- Tháng 2 âm lịch: Lễ hội xuân tế
- Ngày 2-3 tháng 3 âm lịch: Lễ vía Mẫu Thiên Y A Na
- Ngày 7-10 tháng 7 âm lịch: Lễ hội thu tế, giỗ Vua Cha Bát Hải Động Đình
Trong các dịp lễ hội, đặc biệt là Festival Huế, người dân tổ chức rước Mẫu trên sông Hương với những chiếc thuyền Bằng được trang trí cờ phướn, hương án đủ màu sắc, tạo nên không khí trang nghiêm và rực rỡ. Nghi lễ rước Mẫu Thiên Y A Na thường bắt đầu từ giáo đường Thiên Tiên Thánh Giáo (352 Chi Lăng, Huế), đến Điện Hòn Chén, rồi đến Đình Làng Hải Cát.
Tháp Bà Pô Nagar – Trung Tâm Thờ Tự Tại Khánh Hòa
Tháp Bà Pô Nagar ở thành phố Nha Trang là trung tâm thờ tự quan trọng nhất của Thánh Mẫu Thiên Y A Na tại Khánh Hòa. Đây vốn là quần thể đền tháp thờ nữ thần Mẹ xứ sở Pô Inư Nưgar của người Chăm, nhưng từ giữa thế kỷ XVII đến nay, đã được Việt hóa và trở thành nơi thờ tự Thiên Y A Na thánh Mẫu.
Quần thể kiến trúc này bao gồm nhiều tháp với các chức năng thờ tự khác nhau:
- Tháp trung tâm thờ nữ thần Mẹ xứ sở Pô Inư Nưgar (Thiên Y A Na)
- Tháp Ông Bà Tiều phu (cha mẹ nuôi của Bà) ở phía Đông Nam
- Tháp Chồng Bà (chàng trai Bắc Hải)
- Tháp Tây Bắc thờ cô, cậu (hai người con của Bà)
Người Việt đã đưa thêm bát nhang, các đồ thờ khác và khoác xiêm y lên tượng nữ thần Pô Inư Nưgar của người Chăm, thể hiện quá trình Việt hóa đền tháp Chăm. Có thể nói, tháp Bà Pô Nagar là nơi hình thành, là trung tâm thờ Thiên Y A Na điển hình nhất của người Việt ở Khánh Hòa và miền Trung Việt Nam.
Đối với người Việt ở Khánh Hòa, Thánh Mẫu Thiên Y A Na không chỉ là người truyền nghề trồng lúa nước, khai thác rừng mà còn là nữ thần sông nước, nữ thần cai quản biển đảo, nữ thần sóng gió. Bà được tôn vinh là biểu tượng cho sức mạnh siêu nhiên, sáng tạo ra vũ trụ và là cội nguồn mang lại cuộc sống ấm no, hạnh phúc.
Ý Nghĩa Văn Hóa Của Tục Thờ Thánh Mẫu Thiên Y A Na
Tục thờ Thánh Mẫu Thiên Y A Na là minh chứng sinh động cho quá trình giao lưu và tiếp biến văn hóa giữa người Việt và người Chăm. Qua việc tiếp nhận và Việt hóa nữ thần Poh Nagar của người Chăm, người Việt đã thể hiện khả năng dung hợp văn hóa đặc sắc, vừa giữ được bản sắc riêng vừa tôn trọng các giá trị văn hóa của dân tộc khác.
Tín ngưỡng thờ Thánh Mẫu Thiên Y A Na cũng phản ánh tư tưởng tôn vinh người phụ nữ trong văn hóa truyền thống Việt Nam. Hình ảnh người Mẹ thiêng liêng, có quyền năng ban phát sự sống và bảo vệ con người khỏi thiên tai, dịch bệnh là biểu tượng cho tư tưởng “tôn mẫu” đã ăn sâu trong tâm thức người Việt.
Đồng thời, việc triều đình phong kiến công nhận và sắc phong cho Thánh Mẫu Thiên Y A Na cho thấy sự hòa hợp giữa tín ngưỡng dân gian và tôn giáo chính thống, giữa văn hóa bình dân và văn hóa bác học trong xã hội Việt Nam truyền thống.
Ngày nay, tục thờ Thánh Mẫu Thiên Y A Na không chỉ là hoạt động tín ngưỡng thuần túy mà còn là di sản văn hóa quý báu, góp phần làm phong phú bản sắc văn hóa dân tộc Việt Nam. Các lễ hội liên quan đến Thánh Mẫu Thiên Y A Na đã trở thành những sự kiện văn hóa quan trọng, thu hút đông đảo người dân địa phương và du khách tham gia, góp phần bảo tồn và phát huy các giá trị văn hóa truyền thống.
Thảo luận về chủ đề